KUFIRI MË I LARGËT I KUJTESËS
Shkrimtar kam dashur të bëhem që në klasë të katërt fillore dhe këtë e shpalla një pasdite dimri në fshatin tim të lindjes, Sohodoll, kur im atë, Isufi, marangoz, po më mësonte të zdrugoja ca dërrasa, me shpresën mos ndoshta do të trashëgoja zanatin e tij. Në kujtesën time vërtitet si një idil ngjyrë okërr – një pasdite e tillë në punishten e tim eti, që s’ishte veçse hajati i kullës sonë. Jashtë dielli shndriste lëbyrshëm dëborën e ngrirë. Brenda drita qe e bollshme, ende heret për të ndezur llampën elektrike. Nga një radio e vogël dore “Fatosi” me bateri, pak më e madhe se një paqetë cigaresh, jepej radiodramatizimi i romanit “Djaloshi zezak” të shkrimtarit amerikan Richard Rayt, të cilin qëlloi ta kisha lexuar vetëm dy muaj më parë. Më kujtohet saktë ajo pasdite e fundviteve shtatëdhjetë… Im atë e pa që s’e kisha mendjen aty dhe më tha:
- Mor djalë, ke ndërmend me mësue gjasend, apo po më lodh kot? Me se ke me u marrë në këtë jetë, a e ke çue ndërmend?
I thashë:
-Dua të bëhem shkrimtar!
Për çudi, im atë qeshi me të madhe, qeshi gjatë, sa u palos më dysh. Ai qeshte shumë rrallë. - Po pse po qesh? – e pyeta.
- Po, pra po…! Shkrimtar! Ha-ha-ha…! Don me u bá si atë Gjergj Fishta… Po dije, se pisk ke me e pasë punën, – shtoi si nëpër dhëmbë, tashmë pa grimë gazi. – Shkrimtarët i dënon partia!, – tha. – I kisha atje, në burg, dhe ishin jo pak… Don me shkue atje, a si?
Unë e kundërshtova: - Nuk është e vërtetë, – thashë: – po Dritëro Agolli? Po Ismail Kadare?
Ai po montontonte dy pjesë të zdruguara që i kishte shënuar me një laps plumbi – njërën “m” dhe tjetrën “f” (më vonë kuptova se këto shkronja shenjonin”mashkull” dhe “femër” për pjesët që do të futeshin në njëra-tjetrën). Doja të më përgjigjet, dhe m’u përgjigj, pasi mbaroi punën e përqendruar, bashkë me fërshëllimën e një kënge me çifteli, që unë e njihja asokohe dhe që ishte kënga e “Mahmut Dacit”. Pra, si mbaroi fërshëllimën, m’u kthye e më tha: - Ata nuk i dënon Partia, se ata i këndojnë Partisë… Po ti mor i shkretë…? Ti, edhe po i këndove Partisë, nuk të zen besë kush, se je biri i një reaksionari, more vesh?”
Në fakt mora vesh, por jo aty, dhe jo menjëherë… vite më vonë… pak nga pak…
- * *
Të gjithëve na ka rastisur, të paktën njëherë në jetë, të kemi mbajtur në duar një balonë… Balonë, jo balonë – tollumbace e thjeshtë mbase – nuk qëndron këtu problemi… I rëndësishëm është parimi i thjeshtë i fillit që mban fëmija ndër duar dhe ngjitja e balonës lart e më lart, mbi çati, mbi kurorat e pemëve, aq sa nga mahnitja e një ngjitjeje të tillë përhumbesh dhe filli që mban balonën të del duarsh. Balona humbet në shtegtimin e rrymave ajrore, diku ngec dhe fëmijën e mundon fati i panjohur i saj, përzier me njëfarë keqardhjeje, që nuk diti ta mbajë fillin të shtrënguar siç duhet, në duart tij të pasigurta.
Pak a shumë kështu ndodh me një të rritur kur rreket të gjejë fillin e humbur të balonës së fëmijërisë, e cila ka pluskuar tok me ëndrrat në eter. Ne provojmë t’u qasemi kujtimeve fëmijnore dhe rrekja jonë është një trajektore e paqartë, e cila vjen duke u kthjelluar, në fillim me pamje të zbehta, mandej figura, zëra… derisa ato fitojnë qartësi, peshë e ndoshta edhe ngjyrë, pse jo dhe tinguj, muzikë, shije dhe aroma? Të rindërtosh fillin e identitetit tënd nëpër gjësende të humbura, të bëra fir në kujtesë, të ngresh tërë sagën e harruar të fëmijërisë së platitur në përditshmërinë e zhurmshme, ashtu siç bën Svani, heroi i Marsel Prustit në serinë e romaneve “Në kërkim të kohës së humbur”, ç’rej një ngacmimi rastësor, nëpërmjet shijes së biskotave “madëlen” të shoqëruara me një filxhan çaji! Kush është ai substrat, ajo alkimi që e mban të pazhbëshme topografinë e kujtimeve tona? Cila ngjarje na është ngulitur në mënyrën më të pashqitshme në kujtesën e parë? Është një, apo një formacion i shkapërdarë nëpër konturet e mjegullta? Cili është pra kujtimi i parë, i pari fare? Gjatë jam munduar në moshë e kohë të ndryshme të kërkoj kujtimin e parë, së paku në lidhje me tim atë, por me kalimin e viteve, përkundër kërkimeve të mia, ka ndryshuar radha e kujtimit të parë. Do të ishte më e drejtë të them se përgjatë viteve kujtesa ime ka përjetuar kapriçot e veta përkundër kërkimit tim këmbëngulës dhe e ka përftuar kujtimin tim të parë për tim atë, atëherë kur kisha hequr dorë nga gërmimi i vullnetshëm në kujtesë… - * * Në mituri kam përshtypjen se dy janë konceptet që organizojnë njëfarë përfytyrimi, pashmangësisht të mitizuar mbi botën: hierarkia dhe topografia. Topografia fillon me oborrin e shtëpisë dhe shtrihet në përputhje me zgjatimin e syrit. Njëherë e pyeta Ylberin, vëllaun tim para meje (sepse ai ishte në gjendje të më shpjegonte çdo gjë), se si lind dielli. Ishim në oborr të shtëpisë dhe ai më tregoi me gisht majën e një vargmali të Korabit në lindje, ku dalloheshin si vizatime në hi trajtat e shtëpive të fshatit më të epërm në shpatinë. “I sheh shtëpitë e atij katundi afër majës? Çdo mëngjes, akoma pa larë sytë, Hima (një djalë halle që e kishte shtëpinë në atë fshat) e merr diellin dhe e ngjitën me një palë shkallë të gjata në qiell. Pastaj, dielli, pasi kalon tërë qiellin, shkon prapë të flejë aty, ku Hima e merr prapë çdo mëngjes”.
Në sytë e mi Hima u bë njeri i rëndësishëm. - Po nëse Hima nuk zgjohet dhe fle gjumë gjithë ditën, ne mbetemi pa diell!? – pyeta i tronditur.
- Jo, Hima nuk fle, se atë punë ka….
M’u duk e çuditshme. - Dielli ka krevat atje, pas asaj majës?
- Po, ai fle atje dhe i mbyll sytë. Është si një top, që i mbyll qepallat dhe fle, – tha gjithë siguri im vëlla. Pastaj si duket bëra një pyetje të sikletshme, sepse vëllai filloi të brente thonjtë:
- Po kur Hima vjen në shtëpinë tonë dhe nuk zgjohet atje, ku fle dielli, kush e ngre diellin në qiell?
- Kjo është një pyetje budalle! – tha i inatosur im vëlla.
- Jo, nuk është pyetje budalle! – ngula këmbë.
- Po mirë…, – tha im vëlla – a nuk e ke vënë re, se Hima vjen tek ne vetëm në kohë me shi? Dhe kur koha është me shi, nuk bie diell. Kjo do të thotë, se dielli është shumë i lodhur për atë ditë dhe dëshiron të flejë… kuptove?
Nuk isha i sigurt. Andaj i thashë: - Prit të të shtyp majën e hundës.
- Pse? – tha ai.
- Të shoh a rren a s’rren. Po dolën ata pikërrizat e bardha, ti rren!
Vëllai nuk pranoi dhe unë vendosa të pyes vetë Himën. Por Hima nuk erdhi gjithë verën, sepse gjatë gjithë verës nuk ra shi. Kur ka rënë shiu i parë, edhe unë duhet të kem harruar… Sepse shiu sillte në përroin përbri shtëpisë sonë përfytyrime të tjera, bashkë me zhaurimën e jehonave ndër veshë – një “auuuuauuu” të pasosur. Ndërsa përposh derdheshin rrëmbyeshëm valët e turbullta ngjyrë dherash, që mua më dukej se ishte një lumë prej groshe të zier. Dikush i mistertë, një hy i pashpjegueshëm, shumë më lart se majëmali ku jetonte Hima, e kurdiste këtë spektakël legjendar. Ai, sigurisht, ishte një njeri i Plotfuqishëm, enigmatik e çudibërës, që vinte ca kazanë të stërmëdhenj me fasule… e ja, tash, si i derdh njëri pas tjetrit, për t’ua dërguar të shuajnë urinë, atyre që punojnë në fusha… - * *
Hierarkia është pranishme brenda shtëpisë; janë njerëzit e familjes nga varet ekzistenca jote, ndër ta, më e rëndësishmja, nëna. Pastaj rreth teje dallon persona të tjerë, të cilëve, me kohë, u vesh domethënie mitologjike: gjyshi, gjyshja, vëllezërit dhe motrat më të rritura. Hierarkia fillon të qartësohet me rolet që zënë ata në botën shtëpiake, me shpjegimet që të japin dhe me edukimin e përvojave të para. Nga gjithë kjo hierarki familjare, flitej vazhdimisht për një person të tretë, të rëndësishëm, më të rëndësishmin, që nuk ndodhej aty. Ishte fjala për tim atë, Isufin, për të cilin flisnin me të pëshpëritura, ndërsa gjyshe Sulltana (ajo më ka lënë dhe emrin), fshinte sytë me cep të shamisë. Mundohesha t’i përfytyroja disi miset e fytyrës së tim eti duke parë fytyrën e gjyshit tim, Hajredinit, e ndonjëherë edhe duke kundruar tiparet e mixhës Besim, që vinte rrallë nga miniera e Bulqizës apo e Fushë-Arrëzit. Por Gjysh Hajredini ishte krejtësisht shpërfillës, jetonte në një botë të mjegullt, prej së cilës nuk dilte, përkundrazi, fundosej tok me mërmërimat e pazbërthyeshme dhe të folurën me vete. Për më tepër ishte shurdhuar dhe nuk tregonte asnjë interes për përditshmërinë tonë. Përfytyrimi im ngecte i zhgënjyer për të përftuar prej gjyshin tiparet e tim eti ose bënte rikoshet të menjëhershëm. Si ka mundësi, mendoja, që ky gjysh të ketë qenë aq trim sa të jetë therë me thika gjashtë muaj me shkjaun në mbrojtje të Shkodrës? Gjithë trimëritë që rrëfenin për të në të ri, fillova t’i marr me dyshim, brenda kllapave. Mixha Besim ishte një natyrë e heshtur, ndonëse e dhembshur, e butë, por boll fjalëkursyer dhe enigmatik. Mbi të gjitha ai nuk kishte kësulën tipike dibrane, që thonin se mbante im atë dhe të tilla kësula kisha gjetur në sepetet e nanës time disa copë – borë të bardha. Nana na kishte thënë se ishte merakli i madh i pastërtisë së kësulave dhe i veshjes. Por unë doja ta përfytyroja tim atë me ngulm duke e kërkuar atë në fytyrën hermetike të mixhës Besim dhe pothuajse ia arrija për pak, sidomos në çastet kur dimrit kapte çiftelinë (Zot i Madh çfarë i punonte asaj vegle ai! Ç’virtuoz!) dhe këndonte ato baladat e gjata angushtitëse e përndezëse njokohësisht si “Kanga e Ymer Agës”; “Ka rritë nana dy jetima”; “Kanga e Hasimes” etj., etj., dhe bash atëherë, në kreshpërimin e valëve solemne të baladave më dukej se e përkapja të vëllaun, tim atë, Isufin.
Njëherë, një burrë me rroba tradicionale shajaku dhe qostek, pasi piu kafen nën hijen e manit të madh në oborrin tonë, qe shprehë frikshëm për tim atë: “Skifter si ai, nuk len ma nana…! Ujk e Luan, që po e desh ndera e sedri, ha dhe mish njeriu!”. Kjo më vrau, më ra rëndë në stomak, dhe deri vonë pasdite, meqë nuk më shqitej mendsh, më vinte të qaja. Përfytyroja që kisha një babë, i cili, herë pas here shndërrohej ujk dhe të çante e të bante kortarë-kortarë, po e lypi ndera… Karakteri i tij jashtëzakonisht i ashpër, që njoha pas kthimit nga burgu, ka qenë për mua temë e vazhdueshme analizash e shestimesh të tishtueshme. Kishte karakter të drejtë? Nuk e vë në dyshim: të drejtë, të ndershëm, kalorsiak, por tepër të ashpër, të pakompromis. Ishte një diktator në llojin e vet. Mendoj se mendonte, që po na rriste sipas një etike të vrazhdë spartane për të përballuar sfida mbijetese, me që kurrë nuk kishte pranuar jo të ulte hundën, por as të bënte kompromisin më të pasherr. Vëllait para meje, i dukej si një Don Kishot, një kalorës që mbronte një etikë të imagjinuar, që nuk ekzistonte. Them se ka patur të drejtë vëllau. Po nuk do të zgjatem rreth natyrës së tij në këtë rrëfim. Unë e doja, por dhe e kisha frikë. Edhe më ngjallte respekt, por edhe e kam urryer jo pak herë për shkak të imponimit të dhunshëm e diktatorial dhe mungesës së durimit.
Këtu po flas për periudhën kur ai na mungonte në shtëpi, kur për shkak të tij, sa kapërcenim pragun e portës, njerëzia jashtë, edhe në shkollë, na quanin fëmijët e reaksionarit.
Emrin e tij ma kishin mësuar me këmbëngulje, sapo qeshë ngritur në këmbë, që ta mbaja mend dhe t’i përgjigjesha gjithkujt kur të më pyesnin: “i kujt je ti?”. Ndjeja kurreshtje dhe mister për tim atë që nuk e njihja. Konceptet e atësisë, përkatësisë etj, etj, asokohe fituan një peshë të rëndësishme tek unë, të ngjizur me një lëndë gati fetare.
Në hierarkinë familjare përpiqesha të gjej vendin e zbrazët të tim eti, diku midis gjyshit, gjyshes e nënës. Për herë të parë u ndesha me të kur isha rreth 3 vjeç, fare për pak, në një situatë të çuditshme.
Një paradite pranvere erdhën policët. Na nxorën përjashtë, në bahçe, të gjithëve. Në fakt këtë e bënë me mirësjellje dhe në përgjithësi i admirova uniformat e tyre të reja, kapelat, këpucët e lustruara që shkëlqenin. Doja t’i prekja, por gjyshja më tërhoqi fort pas vetes. Fytyrat e familjarëve të rritur ishin të ngrysura e të shqetësuara, aspak të mahnitura. Midis tyre ishte një njeri i zakonshëm, shtatgjatë, me mustqe spic, vështim djegës, me flokë të qethura shkurt dhe me duar të lidhura. Derisa shtëpia u zbraz, ai nuk m’i kishte ndarë sytë dhe këtë e kuptova kur ndesha vështrimin e tij, që qeshte nën mustaqe. Por unë nuk e dija kush ishte dhe më pëlqente të shikoja policët. I frymëzuar prej pamjes së tyre vrapova tek gjyshja, i kapa cepin e bohçës dhe i thashë më zë të lartë: “Kur të rritem dua të bëhem polic!”. U zhgënjeva nga mospërfillja e saj e thatë, ndërsa vëllai i madh, Fitimi, prapa shpinës së gjyshes, më kërcënoi me gisht. Burrin shtatlartë me flokë të prera shkurt, mustaqe dhe me duar të lidhura nuk e lanë t’i takonte njerëzit e familjes sime. Nëna më pëshpëriste në vesh dhe mundohej të kallzonte me gisht në drejtim të tij, derisa ia doli të drejtojë ku duhet vëmendjen time: - Shihe mirë atë burrin… ai është yt atë!
Atëherë u kujtova për vështrimin e tij dhe qeshjen nën mustaqe.
Mandej pashë, se si policët hynë në shtëpinë tonë dykatëshe, si humbën nën hyrjen e harkuar të portës me qemer dhe si ngjitën shkallët në katin e dytë. Tek dera qëndronte serioz, solemn, pa shprehje njëri nga policët. Arrita t’u shkëputem duarve të nënës sime dhe u turra drejt hyrjes së shtëpisë sonë, por u ndala në prag, para këmbëve të policit. E pashë nga poshtë fytyrën e tij të drunjtë e solemne, që qëndronte si manekin me automatik në duar dhe hyra. Nuk më ndaloi. Ngjita shkallët dhe në një nga dhomat e katit të dytë, të pasuvatuar e pa tavan, midis policëve, gjeta tim atë. Qe ulur në njërin nga sepetet e nusërisë së nënës sime dhe iu afrova afër gjunjëve. Pashë fytyrën e tij, mustaqet, kësulën, duart e lidhura me hekura dhe sidomos sytë e tij të ngulur në fytyrën time. Në tavan, midis trarëve poshtë çatisë, nën hatulla, rrëmonin policët. I ngriti duart e lidhura dhe më përkëdheli flokët. - Ç’kemi, shoku Agron?, – më pyeti me nënqeshje.
- Unë e di kush je ti!, – i thashë.
- Mos more! Pa hë, na e thuaj, – tha ai.
- Ti je baba!, – thashë, duke e prekur me gishtin tregues në gjoks.
- Jo more… po si e gjete? – pyeti ai me një shprehje serioze.
- Babë, pse t’i kanë lidhur duart? – e pyeta.
- Po bëjmë një lojë, Agron, – më tha, kësaj radhe me pëshpërimë në vesh.
- A të t’i ç’lidhi? – thashë, – dhe u përpoqa të gjeja vendin ku ishin lidhur ato duar të mëdha.
- Jo, jo… se pastaj e humb lojën! Nëse policët e gjejnë çfarë kam fshehur atje, nën çati, unë e humb lojën, – tha im atë.
- Po pastaj, kur do ta nisësh lojën tjetër? – pyeta prapë.
- Pas dhjetë vjetësh, – më tha, tek veshi tjetër.
- Ua, sa shumë… Po bukë, si do të hash tani, me duar të lidhura…!?
- Ia zgjidhim duart, – tha kësaj here njëri nga policët që rrinte në të majtë, përbri tim eti.
Aq shumë u përkul të ma thoshte këtë, sa streha e kapeles së tij më preku ballin. Ndërkaq, një zë i fortë polici nga hatullat nën çati tha: - I gjetëm! Pas pak pashë t’i hidhte nga trarët afër hatullave njërën pas tjetrës, 1 pushkë, një kuti teneqeje me fishekë dhe një revole, të cilat i priti virtuozisht njëri nga policët. Pasi i grumbulluan, policët hapën një mushama të zezë dhe i mbështollën.
- Ato ishin tonat?
- Tonat, – tha baba tuke tundur kokën gjoja me zhgënjim të thellë
- Pse s’më the mua ku t’i fshihje! Di vende të fshehta unë…! – i thashë tim eti me qortim e krenari. Më përkëdheli për herë të dytë flokët me të dyja pëllëmbët e pranguara.
- Po pse ua tregove! – i pëshpërita me zë të ulët e konspirativ.
- Nuk ua tregova! Ishte lojë, mor bir… të thashë… ata i gjetën.
Heshtje. Dëgjohej zhurma e mushamasë që mbështillte e paketonte arsenalin e vogël të armëve. - Të më kishe pyetur mua, – thashë për herë të dytë mjaft i mërzitur: – di një vend të fshehtë që nuk e di askush, përveç motrës….
Nuk pata më kohë t’i tregoja tim eti se ku gjendej vendi i fshehtë, sepse skuadra e policëve e vuri para. Ai më puthi kokën nxitimthi dhe u lëshuan shkallëve thuajse me vrap, aq sa mezi arrita t’i shquaj, kur ata po dilnin nga oborri në rrugë. Kur shkova në fund të rrugicës, te kroi, ku kish qëndruar Gazi i Degës, gjeta veçse një re të dendur pluhuri, që linte prapa makina në largim. - * *
Përgjatë gjithë viteve të miturisë e të rinisë mendoja se ky ishte kujtimi im më hershëm dhe i vetmi për babën tim, i periudhës së paraburgimit. Në kohën e arrestimit të tij unë kam qenë dy vjeç, ndërsa Dili, vëllau më i vogël – i sapolindur; ditën kur gazi i Degës e pati sjellë në shtëpi, vetëm për të kërkuar arsenalin e vogël të armëve (që përbënte vetëm një pjesë të akuzës apo, më saktë, pjesën e saj jopolitike, më të papërfillshmen), duhet të kem qenë diku, pak më shumë se dy vjeç e gjysmë, ndërsa baba asokohe, siç më ka thënë vetë më vonë, ka qenë në gjysmën e procesit hetimor, i cili zgjati gjithësej rreth dhjetë muaj në qelitë e Degës së Punëve të Brendshme të Burrelit, ku doli dhe në gjyq dhe mori dënimin. - * *
Ka qenë dimri i vitit 1998, një pasdite e zakonshme moskovite dhjetori, që erret ende pa filluar. Sapo kisha dalë nga ora e fundit në Institutin e Letërsisë “Gorki”, më saktë – nga ora e filozofisë antike, parasokratikët, me profesor Kalitinin, i cili, para se të na linte të lirë, parapëlqente të na shtronte një pyetje (me shpresë se secili do t’a shtjellonte sipas mënyrës së vet me një ese të shkurtër në seminarin e radhës), dhe pyetja ishte kjo: “Çfarë mbetet e pandryshueshme në procesin e ndryshimit?” Këtë e mbaj mend mirë: kur dola jashtë bora kishte rifilluar të binte me të njëjtën përtaci memece që kishte rënë, me pak pushime, gjatë gjithë ditës, me të njëjtën dendësi, siç e kisha ndjekur tej qelqeve të auditorëve. Kanë qenë kohët e mia më të lira, pa asnjë detyrim tjetër përpos studimeve, andaj në rrugën e kthimit në konvikt, para se të hyja në metro “Pushkinskaja”, thashë me vete: “Kush më detyron të kthehem që tani? Dhe ç’leshin do bëj në konvikt?” Të ishte si unë asokohe, si me thënë, “ku rafsha mos u vrafsha”, çdo shkrepje, çdo trill varej nga teka e momentit, që të mund të nisje gjithfarë kuturisjeje. Në rastin konkret asaj pasditje, doja thjesht të shëtisja nën borën e butë e të heshtur që binte dhe qysh më parë më shkoi mendja t’u shmangesha zhurmave metafizike të mbrëmjes qytetëse, për ta zgjatur shëtitjen time në një rajon të qetë buzë ndonjë parku. Dhe parku më i afërt ishte “Patiarshie Prudi – Gjolet e Patriarkut”, në rajonin e Presnjas – vendi ku nis fraza e parë e romanit të famshëm të Mihaill Bullgakovit “Mjeshtri dhe Margarita”.
Mora mbrapsht rrugën e Institutit – “Mallaja Bronnaja”, preva shkurt nga rrugica Jermollajevskaja dhe ja ku u gjenda në kompleksin e parkut prej 2.2 hektarësh. Në fakt tej, në largësi, në qendër të parkut, vinin dritat dhe zhurmat e ndeshjes së hokejit që luhej mbi sipërfaqen e ngrirë të liqenit. Sidoqoftë kjo nuk më pengonte të shëtisja në pjesën pyjore, për më tepër nxora kasetofonin dhe kufjet; kisha ndërmend të dëgjoja, kundër shprehisë sime asokohe, muzikë popullore shqiptare. Nuk bëhet aspak fjalë për ndonjë ndjenjë malli apo nostalgjie ndaj atdheut, siç mund të më keqkuptojë ndokush. Asokohe nuk kisha lënë gjallë grup rock-u të pas nëntëdhjetës pa dëgjuar: hard rock, glam rock, blues rock, country rock, punk rock, rock alternativ etj.; mandej metal glam, thrash metal, death-metal me grupet e tyre dhe një batërdi albumesh të cilët i dëgjoja gjatë gjithë kohës në dhomën time të konviktit, derisa në mbrëmje këto albume të dëgjuara i rreshtoja në kuvertën e krevatit dhe vendosja grupin ose albumin fitues të asaj dite. Ajo që po dëgjoja ishte diç krejt e përkundërt jo vetëm me llojin e muzikës që kisha shkarkuar tërbueshëm në veshët e mi, por edhe me vendin, atmosferën dhe mjedisin: një album me këngë të zgjedhura të rapsodit dibran Haziz Ndreu! Ma kishte dhuruar vetë rapsodi i ndjerë kasetën që vura në kasetofon, gjatë një paraditeje në Peshkopi, ku kisha kthyer, si çdo verë, për të kaluar pushimet te prindërit. Isha rritur duke dëgjuar këngët e tij, sidomos nga radio “Kukësi”, por atë ditë Haziz Ndreu më ndihmoi të bëja një fotokopje të një dorëshkrimi në Muzeun Historik të qytetit – “Defter i regjistrimit kadastrial osman për sanxhakun e Dibrës, i vitit 1467”, të përkthyer nga osmanishtja, në mos gaboj, nga Vehxhi Buharaja. Kisha dështuar në dy përpjekje, por kur shkova me Hazizin, u zgjidh gjithçka si me magji, për 15 minuta. Pastaj pimë kafen, biseduam mbi antikitetin dhe mesjetën e Dibrës, duke më befasuar me intelektin dhe nuhatjen e tij si dhe mbi një studim mbi tezën se betejën e Torviollit, Skënderbeu e ka zhvilluar jo në Domosdovë, por në pellgun e Drinit të Zi. Më vonë e kam lexuar dhe studimin e tij të botuar. Po atë ditë më dhuroi albumin e ri, të saporegjistruar. Me një ndjenjë keqardhje, brerje ndërgjegjjeje e turpi, që kasetën ende të padëgjuar të rapsodit, e mbaja prej tre muajsh në një xhep të çantës së shpinës, pa gjetur kohën e duhur ta dëgjoja, – vura kufjet në veshë dhe u nisa të ecë me hap të ngathët, në qetësinë e butë fëshfëritëse të borës së shtruar që binte.
Nuk e di për të tjerët, por për mua muzika, veçanërisht muzika që ke dëgjuar në fëmijëri, ka aftësinë të më shpërngulë në kohë me një kalim të beftë e të menjëhershëm, dhe ja tek u gjenda në një kohë të largët, të tejlargët, në zemrën e parrokshme të miturisë sime. Sa vjeç isha? Kush isha? Dhe ku isha unë saktësisht? Mbeteshin ende për t’u zhdavaritur breza e mbështjella resh, derisa shigjeta e muzikës të shenjonte kohën e saktë. Mbaj mend një frazë ilustruese të kundrindorit të drejtë pa parafjalë në tekstin e ushtrimeve të gjuhës shqipe, mbase të klasës së gjashtë, që thoshte: “Lahuta ngrinte perden e rëndë të shekujve”. S’e di kush e ka shkruar, por nuk më lë grimë dyshimi e vërteta e saj: vetëm muzika, ciladoqoftë ajo, për më tepër muzika popullore etnike, është e aftë të ngrejë shtresa kohore brenda moshës sonë, pavarësisht se unë kam pas më për shpirt romancën popullore qytetare, këngët e Marie Krajës, Luçie Milotit, Hafsa Zyberit e më vonë, luaja menç pas këngëve të Qamilit të Vogël, Luan Hajrës dhe Esat Bicurit.
Me kufje në vesh, duke dëgjuar zërin solemn e melankolik, disi në bas të ngjirur të rapsodit Haziz Ndreu, që i shkonte më përshtat dyzenit të epërm të çiftelisë, kisha zbritur katet e moshës sime i shoqëruar nga një vegulli e marrtë filmike që po më hapej gjithë e më qartazi: një odë e madhe me oxhak dhe mangall, e ndriçuar me llampa vajguri dhe në mes të odës – një sofër rrumbullaka me burra të ulur këmbëkryq. Burrat qenë të gjithë me kësula, tre ose katër. Krenjat e tyre pasqyroheshin në murin përballë me hije të zmadhuara si mbi një beze kinemaje. Matanë sofrës, përballë me burrat, është ulur po këmbëkryq një burrë tjetër me kësulë, tipare të mprehta e mustaqe spic, që po i bie çiftelisë dhe nis me një zë të dridhshëm të këndojë për njëfarë Mahmut… Mahmut Daci! Ai është im atë, Isufi, që po më habit me këtë lojë që po bën. Unë lë lojën time të kapjes së krenjave me kësula, të projektuara nga drita e llampës me vajguri në murin përballë, dhe sillem nëpër dhomë i habitur se si mund t’i këndohet një daci, i sigurtë se baba po i këndon dacit të gjyshit (një maçok si një luan i vogël, i verdhë), andaj piskas me të madhe gjithandej nëpër dhomë: “Hej daci, more, daci oheeej!”. Im atë m’i ka ngulur sytë e zemëruar si dy copa prushi, që unë të pushoj, të mos ia prish solemnitetin e këngës. Si duket, nana ime nuk është aty që të më heqë, andaj unë vazhdoj prarë me piskamë, kësaj here afër tim eti, të cilit ia shoh vetullat e mbledhura mrroltas dhe vështrimin zemërak, ndërkohë që vazhdon, pa e ndërprerë këngën. Dikur-dikur, duhet ta kem tepëruar me çjerrjet e mia rrotull tij dhe sidomos me përpjekjet për t’ia kapur bishtin e çiftelisë, sepse pikërisht atëherë marr një flakurimë surratit dhe gjithçka shkon përdreq: hyn ime amë dhe me heq andej. - * *
Vazhdoj shëtitjen, tashmë pa kufje. Parku buzë liqenit të ngrirë, ku luhet hokej, është i mbushur nga dhjetra statuja kafshësh prej bronxi të oksiduar, të gjitha ilustrime të përrallave të fabulistit të famshëm, Ivan Krillovit. Kush ishin ata burra me kësula, krenjat e të cilëve pasqyroheshin të zmadhura në murin e odës sonë? Po im atë që u këndonte? Me ç’rast? Por ajo që më mrekulloi, ndonëse disi trishtueshëm, që pyetja: ku paska qenë strukur ky kujtim, në ç’thellësi që s’e paskam arritur dot? Dhe si është e mundur ta më shpërfaqej kësisoj, fare rastësisht duke dëgjuar këtë këngë tragjike besthyerje? I jam kthyer shpesh kësaj kënge, për interesa krejt të tjera, madje kam shkruar dhe një baladë (“Kali”) mbi variacionin e vargut tronditës, që gjendej në versionin e plotë të këngës, sipas time eti, jo në versionin legal, të kënduar) e pikërisht vargun: “Ti mor gjog mor pizeveng/ ku e din exhelin tem”, duke u pëqendruar tek intuita e kulluar e kafshës që paralajmëron të zotin ditën e gjëmës së madhe (“Kafsha di, çfarë nuk din as i zoti…”), por atë mbrëmje të përborur isha i sigurtë dhe i galduar se kisha bërë një zbulim: kisha nxjerrë prej “harresire” një kujtim, të vetmin kujtim me tim atë, para se ai të arrestohej e të mos e shihja për vite të tëra. Por… a ishte i vërtetë ky kujtim? Isha i aftë asokohe dhe nën ndikimin e njohjeve dhe leximeve të shumta, që dhe vetë dyshimin ta ndaja në disa momente nëndyshimi. Që atë natë dhe ditët në vijim, dyshoja fort, mos ndoshta ai nuk është aspak një kujtim autentik; se është veçse një shtrembërim i kujtesës, një kujtim fiktiv, i përftuar nga ndonjë rrëfim i hershëm, por që kujtesa ime personale i vesh atributet e një kujtimi të mirëfilltë. Leximet më sugjeronin: “Ekziston një grup i tërë shtrembërimesh kognitive, që lidhen veçanërisht me gabimet e kujtesës. Ato bazohen kësisoj në faktin se truri ynë përpiqet të mbajë mend informacionin më të rëndësishëm. Në këtë mënyrë, informacioni përshtatet për të mos humbur shumë burime (energji). Problemi është se jo i gjithë informacioni i mbajtur mend është i rëndësishëm ose i vërtetë”. Mund të ketë qenë një ëndërr, të cilën ma ndërmend kjo këngë? Nuk isha në gjendje as ta besoja, as ta hidhja poshtë.
Në qershorin e vitit 1999, sapo kisha mbërritur në shtëpinë prindërore në fshat, siç bëja çdo verë, pas mbarimit të vitit akademik, ndëra im atë po vlonte xhezvenë e kafes në petrogaz, unë ia rrëfeva shkurt historinë e kujtimit tim të hershëm, të zgjuar gjatë dëgjimit të këngës së Mahmut Dacit. Ndjeva se si fërfëlloja nga padurimi dhe ankthi, por sapo e pashë tek bëri buzë në gaz përnën mustaqe, zemra më ndolli mirë. Kur po derdhte në dy filxhana xhezven me shapkën e kafës përsipër, foli prajshëm e shkurt: “Nuk t’ka rrejt kujtesa, ashtu ka qenë…”.
U çlirova, ndjeva një lehtësim, mu sikur goli i pezulluar në minutën e fundit të një finaleje botërori, shqyrtohet dhe shpallet i vlefshëm nga “VAR”, duke na qetësuar me fitoren. “Ata burrat kanë qenë Allamanët”, – tha im atë, – “bejlerët e Matit, me të cilët, siç e din, kemi kaluar të njëjtin proces hetimor e gjyqësor dhe jemi dënuar për të njëjtën akuzë”. Të tjerat i dija vetë tashmë. - * *
Ka qenë viti 2010. Bubulina, vajza ime e dytë, aso kohe katërvjeçare, nuk di se si u fiksua pas kallamsheqerëve. Me siguri, dikush nga të mëdhenjtë ia kishte përshkruar. I premtuam se t’ia blenim, po për çudi, as unë, as ime shoqe nuk arritëm të gjenim askund në Tiranë. Nuk kishte kallamshqeri në asnjë dyqan, në asnjë tregëtizë ambulante; s’lamë vend pa kërkuar edhe në qytetet përreth Tiranës. E vogla ra në dëshpërim dhe filloi të mos i pranonte dhuratat e tjera. Kjo kapriço fëmijësh me lotë të hidhur, po shndërrohej në lëngatë. Fola me të mitë në Peshkopi, por pa rezultat. As gjyshërit e saj në Poliçan deri në Berat nuk gjetën. Përgjatë gjithë vitit, në çdo qytet që lëviznim unë dhe ime shoqe, por dhe shoqëria jonë, nuk gjetëm e nuk gjetëm dot askund asnjë kallamsheqeri. Edhe Bubulina asnjëherë nuk e harroi dhe tërë ai vit po sosej nën “torturën” e kallamshqerit.
Në tetor të atij viti kisha një konferencë studimore të Letërsisë që e organizonte Fakulteti i Letërsisë së Universitetit të Shkupit. Pas seancës së pasdites po shëtisnim me kolegët nëpër pazarin e Çarshisë dhe para një dyqani të vogël, midis ëmbëlsirave të tjera në tezgë, me zunë sytë shopin e vijëzuar të kallamsheqerit. U ktheva menjëherë. - A keni të tjerë? – pyeta shitësin.
- Sa do lum zotnia? – tha ai.
- Po sa keni ju? – vazhdova atë kuvendim vetëm me pyetje.
Ai u përkul dhe më vuri para në tavolinë një kuti ambalazhi: - Këtu ke nja 100 copë”, – tha, – Sa doni ju?
- Krejt kutinë, – thashë, paguajta dhe e mora.
Kur ktheva në hotel e hapa ambalazhin, nxorra njërin prej shkopinjve të ëmbël me vija, që më kishte torturuar aq shumë, dhe si të ngjëroja një mister fillova ta shijoja i përqendruar, por dhe i përhumbur. Nuk e di cila ka qenë nxitja e sensacionit që më përfshiu të tërin, shija e kallamsheqerit, pamja e tij vija-vija: e bardhë, e kuqe, blu dhe jeshile, apo të gjitha së bashku. Po përjetoja sërish, si në rastin me këngën e Mahmut Dacit, një tjetër film të haruar, të marrtë e të tejlargët, në një dekor tejet të njohur: hajati i kullës sonë, më saktë, mu rrëzë shkallëve. Ndjehej një hare festive. Baba po i kalonte rripin në pantallonat e sapo blera vëllaut para meje. Dy shkallë më lart qëndronte motra me një fustan të ri fringo, gjithë katrorthe të kuq, jeshilë e blu, ndërsa krejt nga lart po zbriste vëllau ynë më i madh, i veshur me këmishë po me katrorë ngjyra-ngjyra, por të mëdhenj, me pantallona të reja ku shkëlqente togëza e rripit dhe atletet, gjithashtu të reja. Ai ndalet për një moment fytyrëqeshur në sheshpushimin e shkallëve, ndeshet me vështrimin tim të hutuar që e sheh së poshtmi dhe si për ta thelluar habinë time, me dorën që ka brenda tund xhepin e pantallonave, prej nga u dëgjua një tringëllimë e qartë monedhash. Gjithë këtë shfaqe ai e vulosi me një të shkelur syri. Unë kisha mbërritur i fundit në këtë spektakël feste dhe ndodhesha pas shpinës së tim eti të ulur kacipup në fund të shkallëve duke i lidhur rripin vëllaut para meje. Por e kishte ndjerë ardhjen time pas shpine, andaj më thotë, pa u kthyer nga unë: - Pa shih, Agron, shih njëherë, çfarë ka ne xhepin e xhaketës?
Ishte një xhaketë kostumi prej kadifeje, një kadife ngjyrë kafe e errët me vija tepër të holla, sikundërse dhe pantallonat dhe, me sa mbaj mend, ky kostum e priti i paveshur, derisa u kthye nga burgu i Spaçit. Unë pashë se si nga xhepi dilnin një tufë me kallamsheqerë. Nxorra njërin dhe menjëherë nisa ta shijoj duke e kërcitur me dhëmbët e mi ende të dobët. Dhe nuk e hoqa nga goja për asnjë çast edhe gjatë kohës kur më veshi me rrobat e reja.
I lumturuar nga ky zbulim, lashë dhomën e hotelit dhe zbrita në rrugë. Gjatë darkës me kolegët, disa prej të cilëve i kisha miq të ngushtë, u mata disa herë t’u rrëfeja se si kisha bërë një zbulim të rëndësishëm në kujtesëmn time. Disa herë u mata, por kishte diçka të pashpjegueshme që nuk më linte t’ua zbuloja të tjerëve. Me sa duket i rëndësishëm ky zbulim ishte vetëm për mua. Nuk ia thashë as vogëlushes sime, Bubulinës, kur u ktheva triumfator në Tiranë, me një arkëz të tërë me kallamsheqerë. Dhe nuk jam i sigurtë as sot, kur ajo ka mbushur shtatëmbëdhjetë vjeç, nëse do t’i bënte ndofarë përshtypjeje zbulimi im, mbi shtyrjen e kufijve të kujtesës sime, pa e mbushur moshën dyvjeçare. A mund të shtyhet më ky kufi, tani, kur im atë ka tetë vjet që ka ndërruar jetë? Nuk e besoj… nuk e besoj, por kushedi? Ku i dihet? Ah, sa do të doja…!
Dhjetor 2023
