Prej 30 vitesh teoricieni kulturor Paul Virilio përsërit në thelb të njëjtën gjë, duke ia përshtatur specifikave të ndryshme në momente të ndryshme. Ndoshta do të ishte momenti që të gjithë (jo vetëm francezët dhe studentët universitarë) të fillonin ta dëgjonin. Virilio i pëlqejnë zbulimet. Është një lloj profeti i apokalisit. Në veprat e tij, megjithëse duke qenë një katolik i devotshëm, nuk avancon gjykime morale. Merret më shumë me vëzhgimin dhe me anlizën e banalitetit apo të “provave”, siç i quan ai. Shprehja më e famshme që ka thënë është: “Shpikja e anijes ka përkuar me shpikjen e mbytjes” dhe ka mundësi është shpjegimi më konçiz dhe më elokuent i kazualitetit, përveç se mund t’i aplikohet pakashumë çdo gjëje. Virilio e zgjeron këtë maksimë në brendësinë e mesazhit të tij. Duke e perifrazuar, Virilio na paralajmëron se çdo shpikje teknologjike përmban në nivel gjenetik difektin e tij specifik dhe se kulti, i nxitur nga teknologjia, prej shpejtësisë dhe përshpejtimit do të nënkuptojë vdekjen e të gjithëve ne.
Jeni i njohur si teoricieni i katastrofës. Mendoni se jeni i obsesionuar prej saj?
Jo, aspak. E shikojmë në këtë mënyrë: isha mik i Georges Perec, bir i Holokaustit. Prindërit e tij humbën jetën në një kamp përqëndrimi. Një herë, teksa isha bashkë me të, më tha: “Unë jam biri i Holokaustit. Prindërit e mi nuk kanë vdekur. Nuk jam hebre, por jam bir i luftës totale”. Ky nocion jeton tek unë në të njëjtën mënyrë me të cilën ai nuk arrin ta harrojë Holokausti. Jemi bij të së njëjtë luftë. Nuk mund të bëjmë racistët dhe të themi se është mirë që ai është i tronditur dhe unë jo.
Ishit i pranishëm gjatë bombardimeve ajrore mbi Nantes…
Bombardimet kanë qenë një fenomen shumë kompleks dhe pervers. Nuk është e mundur të kuptohet kolaboracionizmi francez dhe lëvizjet e rezistencës nëse nuk kuptohet periudha e pushtimit. Ndodhja në në qytet të pushtuar nënkupton të ndodhesh në një situatë perversiteti total. Jeton përkrah armikut tënd, ndërsa aleatët vijnë për të të vrarë. Në 1942 isha 10 vjeç. Duhej të mësoja se kush më qëndronte përkrah ishte armiku im dhe kush më bombardonte ishte miku im. Isha bir i luftës totale, i luftës rrufe, i Blitzkrieg.
Gjatë bombardimeve, fshiheshe nëpër bodrume?
Jo, shkonim nëpër fusha. Kishim frikë se mos groposeshim të gjallë po të qëndronim nëpër bodrume. Na ndodhte të dëgjonim njerëzit që ulërinin nëpër bodrume: mbyteshin pasi kishin shpërthyer tubat e ujit. Atëhere im atë më tha se ne do të na ndodhte e njëjta gjë. Shkonim nëpër fusha dhe shtriheshim përtokë.
Po gjithësesi vuanit nga klaustrofobia apo jo?
Oh, po. Bombat na binin afër dhe na mbulonin me dhe dhe me pluhur, por preferonim të vdisnim në të hapur sesa të groposeshim në ndonjë bodrum. Bombardimet janë një fenomen kozmik. Nuk ndjehesh si përgjegjës i bombardimit një njeri konkret, ngjan më shumë me një apokalips apo me një furtunë të madhe, me shpërthimin e Vezuvit. Si i ri jam ndodhur përballë krizës kolektive. Është e thjeshtë ta menaxhosh frikën individuale, kur je i vogël: ose reagon, ose ia mbath. Kërkon kurajë individuale, por nëse prindërit e tu janë të terrorizuar dhe gjyshja shpërthen në lot dhe njerëzit rreth teje ulërijnë, atëhere nuk mund të jesh kurajoz.
Shumë njerëz shohin vetëm anën negative të teorive tua, por unë e interpretoj si aspekt pozitiv, për shembull faktit që të interesojnë incidentet sepse janë epitoma e të qënit të kapur në befasi.
Natyrisht. Ka incidente pozitive: dashuri me shikimin e parë, të fitosh llotarinë… Aristoteli ka thënë: “Koha është incidenti i incidenteve”. Koha ekziston, incidentet ndodhin. Ka gjithmonë një substancë tashmë ekzistuese, ta supozojmë, një mal. Pastaj është ngjarja: tërmeti. Nuk studioj katastrofat, por incidentet, pikat e prishjes. Substanca është e nevojshme dhe absolute, incidentet janë relativë dhe kontigjentë. Si mund ta analizojmë progresin tenik të sotëm nëse nuk analizojmë incidentet?
Me “incident” kuptoni atë që disa në filozofinë moderne e përkufizojnë si “ngjarje”?
Po, me diferencën që për sa më përket mua një incident është një ngjarje e bazuar mbi shpejtësinë. Incidentet tona janë të lidhura me përshpejtimin e historisë dhe të realitetit. Francezët u pushtuan në befasi nga nazistët. Nuk e kuptuan sesi të reagojnë sepse nuk e kishin kuptuar shpejtësinë prapa këtij pushtimi. Janë kapur mbi shpejtësinë. Ngjarjet e sotme, si rënia e bursës, janë incidente të lidhura me shpejtësinë. I quaj “incidente integrale” sepse shkaktojnë incidente të tjera. Ka një amplifikim të ngjarjeve të pastra në histori. Sot historia është tërësisht e rastësishme. Kam parasysh këtu 11 shtatorin: nuk është as edhe një ngjarje, është një incident, por e konsiderojmë të rëndësishëm sa ngjarjet e djeshme. Është thuajse një shpallje lufte pa luftë.
Ti i kundërvihesh progresit?
Jo. Nuk kam menduar kurrë se nevojitet të kthehet në të kaluarën, por pse vallë aspekti pozitiv i progresit është zëvendësuar nga propaganda? Propaganda ishte një instrument me të cilin nazistët, ashtu si e përdornin edhe futuristët. Mendoj këtu për futuristët italianë. Qenë aleatë të fashistëve, edhe Marinetti. Unë i kundërvihem propagandës së progresit dhe kjo propagandë bart në vete përshpejtimin e pafundëm.
Paksa shpresoja që do të fusnit në lojë metaforën e mbytjes …
Oh, e qartë, është vetëm se e përsëris çdo herë.
Është mjaft e thjeshtë, por është absolutisht universale.
Shpikja e aeroplanit në nënkupton vetëm të shpikësh përplasjen, por të shpikësh edhe difektin. Motorët e avionëve janë të jashtëzakonshëm, por janë edhe të ndjeshëm ndaj zogjve, ndaj hirit vullkanik… Për pasojë shkohet nga një avion të fluturon me shpejtësi në një avion që nuk fluturon aspak. Që kuptohet se ndodh për shkak të terrorizmit apo për shkak të frikës, prej shpërthimit vullkanik që e bën fluturimin tejet të rrezikshëm apo, akoma, diçka të re që do të ndodhë të nesërmen, problemi është se nuk mund të novatorizohet pa bërë dëme. Është e natyrshme se të jesh i detyruar ta përsërisësh tregon pikën e tjetërsimit ku kemi arritur, në termat e propagandës së progresit.
Imagjinoj se të thonë gjithmonë “Gjithësesi, zoti Virilio, progresi është një gjë pozitive”. Të jep bezdi?
Po, është shumë e bezdisshme. Këta njerëz janë viktimë e propagandës. Progresi ka zëvendësuar Zotin. Nietzsche fliste për vdekjen e Zotit, unë besoj se Zoti është zëvendësuar nga progresi. Mendoj se teknologjia duhet të vlerësohet si arti. Nuk mund të shkosh t’i thuash një eksperti arti se duhet të preferojë ekspresionizmin ndaj abstraktizmit. Të dashurosh është të zgjedhësh dhe sot po e humbasim këtë lloj qasjeje. Dashuria është bërë një detyrim. Progresi ka të gjitha difektet e totalitarizmave.
Posedoni shumë objekte teknologjike?
Nuk kam më as makinë, as televizor. Kam kontribuar në lançimin e internetit, në ato kohë heroike, por tashmë nuk kam as kompjuter, as celular. Kam një telefon shumë normal shtëpie, kam ujë të pijshëm, gazin dhe elektricitetin. Nganjëherë dëgjoj radio.
Le të kthehemi tek dëmet e lindura të shpejtësisë.
Thënia “sa më shpejt, aq më mirë”? False. Sa më shpejt ecën, aq më shumë rreziqe kalon. Dikur kisha një Jaguar. Shkoja më shumë se 200 kilometra në orë, bashkë me Claude Parent. Ai kishte një E-type, ndërsa unë një S-type. Shpejtësia fizike ngrin. Sa më shpejt ecën, aq më shumë duhet të shikosh larg dhe kështu humbet vizionin anësor. Mbetesh si i hutuar.
Sapo keni bërë gjestin e symbyllseve.
Pse kafshët kanë sy në anët e fytyrës? Pak kafshë e kanë vizionin ballor. Kjo ndodh sepse rreziqet e vërteta vijnë nga anët apo nga prapa. Shpejtësia e zbut vizionin, e transformon në një ekran.
Një herë keni thënë se “të zgjedhësh rezistencën nuk nënkupton t’i kundrvëihesh teknologjive të reja, por të refuzosh së bashkëpunuari”.
Po, është e natyrshme.
Keni thënë edhe se të rezistosh është në natyrën njerëzore. Çfarë duhet bërë? Ta flakësh MacBook nga dritarja?
Nuk është një pyetje për t’ju bërë individëve të veçantë, por zhvillimit politik, ekonomik dhe mjedisor. Një herë Churchill ka thënë: “Optimisti është një njeri që shikon mundësi në çdo vështirësi”.
Çfarë mendoni për komentin që ka bërë Karlheinz Stockhausen lidhur me 11 shtatorin, duke e quajtur “vepra më e madhe e artit që ka ekzistuar në të gjithë kozmosin “?
Peter Sloterdijk më ka thënë se Stockhausen e ka reufzuar këtë koment pasi e ka bërë. Ndoshta ia kanë interpretuar keq. Nuk e di. Nuk i konsideroj art katastrofat. Teknika ësht art.
Po, ars në latinisht është ekuivalenti i techné në greqisht.
Jemi dakord. Ka armë që ekzistojnë në funksion të destinacionit të tyre. për shembull, nëse të vras me këtë shishe, kjo është një armë për destinacion. Nëse kam një pistoletë dhe të vras, bëhet fjalë për një armë funksioni. Gjatë 11 shtatori, progresi teknologjik është drejtuar në pikën sa të shëndrrojë në bombë një avion plot me civilë dhe autorët e 11 shtatorit janë vetëvrarë për t’ia arritur, është një perversion total. Duke u kthyer tek shishja: është më pak perverse, por bëhet gjithmonë fjalë për një krim. Shishja do të mbesë shishe, edhe pse të ka vrarë; dhe aeroplani do të mbesë gjithmonë një aeroplan, edhe pse të ka vrarë më shumë se 3000 njerëz. Stockhausen është një muzikant i pafundëm, por nuk mendoj se shprehja e tij është mjaft filozofike, nëse është se pikërisht kështu e kuptonte.
Çfarë mund të bëhet për t’i shmangur këto perversione?
Hëm, nuk e denoncoj faktin se teknologjia përdoret për të bërë keq. Mund t’i ndalojmë aeroplanët që përdoren si armë, mund të ndalojmë edhe shishet apo takat tuaja të larta.
Në ditët e sotme njeriu është në gjendje ta shkatërrojë njerëzimin. Tek The Imperative of Responsibility, Hans Jonas apelon një ndryshim rrënjësor të etikës. Imagjinoj se jeni dakord.
Po, por nuk bie dakord me parimin paraprak. Parimi paraprak është gjethja e fikut e imperativit të përgjegjësisë. Është një maskë që i vjen për mbarë propagandës së progresit. “Do të marrim masa të mëtejshme paraprake”, por nuk është këtu që gjendet problemi. Gjendet tek përgjegjshmëria, në nivelin më të lartë. Është e pafundme. Nuk ka “masa paraprake” për t’u çuar deri në këtë nivel.
Për qeniet njerëzore është tashmë e vështirë të merret në konsideratë vdekja e vet. Mendoni se janë vërtet të afta të marrin në konsiderazë vdekjen e njerëzimit, përtej prezantimeve hollywoodiane?
Jam kristian dhe duhet të themë se e pranoj qëndrimin që Shën Pali e quante “të shpresosh kundër çdo shprese”. Nënkupton se në një farë kuptimi e shikoj shpresën të kërcënuar nga apokalipsi. Nuk do t’i japë fund njerëzimit. Është e mundshme, por nuk është e sigurtë, dhe në pusin më të thellë mund të gjendet vetëm shpresa. Po arrijmë në pusin e injorancës.
Të lutem, thellohu.
Kam frikë nga një lloj tjetër incidenti, incidenti i dijes. Numri një midis substancave, është mjedisi. Numri dy, midis largësive, është se bota është tejet e vogël. Numri tri, rreziku i madh: nihilizmi, humbja e dijes. Koma e shkencës, sepse kësaj radhe kemi prekur fundin.
Është kjo që nënkupton me “incidentin e mendimit”?
Po, përthyeshmëria, çasti. Presidenti i Goldman Sachs ka thënë: “Bëj punën e Zotit”. Është edhe më keq se nihilizmi.
Në filmat ameriani e viteve ’70 shikoheshin një mal me katastrofa. Sot pëlqehen më shumë filmat apokaliptikë.
Po, është një gjë gotike. Rikthehet Mesjeta apo Frika e Madhe, në fillimin e Revolucionit Francez.
Në vitet ’70 shkonin shumë sidomos katastrofat lokale.
Aventura e Poseidonit, Ferri i kristaltë, Titanic. I kam parë të gjithë. Paraqesin ankthin e progresit. Titanic është bërë shembulli i përkryer, por Aventura e Poseidonit ka qenë i pari. Posedioni është një anije e madhe që përmbyset dhe filmi nga kjo pikë bëhet një lloj peizazhi i përmbysur ku të mbijetuarit duhet të zbulojnë mënyra të spostimi brenda anijes. Kur arrijnë majën, “tavanin”, gërmojnë një vrimë në skaf për të dalë. Është një film interesant, sepse është mjeti dhe konsiderohet i përgjegjshëm. Pastaj është Aeroporti. Me pak fjalë, janë gjithmonë pallate, helikopterë, aeroplanë…
Të gjitha gjëra gjiganteske.
Por janë tejkaluar të gjitha nga virtualizimi. Në këto filma të viteve ’70 kërcënimi vjen nga pajisjet e vjetra teknike. Ndërsa nuk i frikësohemi asgjëje të hapësirës virtuale, përveç faktit ndoshta që i bëhemi të varur.
Dhe çfarë më thua për blockbuster apokaliptikë më të fundit, si për shembull The Day After Tomorrow apo 2012?
Shtetet e Bashkuara nuk janë më Bota e Re. Me globalizimin, nuk do të jenë kurrë më Bota e Re. Bota është bërë një planet që të gjithë mund ta zbulojnë në çast dhe Amerika i është vetëm një pjesë, fund i diskutimit. Nga këtu ndrojtja e Obama në politikën e jashtme. Imperializmi amerikan po ndryshpn, edhe nga pikëpamja ushtarake. Është e qartë nga fakti se po bëjnë shkurtime në testatat bërthamore dhe po ndalojnë garën e hapësirës. Amerikane ka humbur tashmë mentalitetin e saj “Go West”, marka e vjetër e ditëve të kufirit dhe besoj se ky film e ka thënë qartë. Të paktën kështu e interpretoj unë.
Në mediat ka edhe një obsesion të qartë për katastrofat. Presim gjithmonë se mos na vjen një tjetër.
Po futemi në një epokë të re terrori. Na frikësojnë gjëra që nuk i kuptojmë dhe nuk arrijmë të jemi kurajozë përpara frikës kolektive, përpara panikut.
Çfarë mendoni për maninë që kanë mediat për Large Hadron Collider?
Fizikanët amerikanë dhe profesori Otto Rössler, që ka ideuar teorinë e kaosit, u kanë bërë akuza. U kanë kërkuar njerëzve që punonin tek Large Hadron Collider: “Çfarë ju jep të drejtën të rrezikoni një vrimë të zezë?” dhe debati na vendos përballë një çështjeje të rëndësishme: Cilat janë limitet e eksperimentimit? Shkencat nuk janë magjike, janë për nga natyra e ture eksperimentale. Në shekullin e XIX nëse bëje rrëmujë me një eksperiment, laboratori shpërthente dhe ti dilje i mbuluar me lëvozhga nga koka tek këmbët. Pastaj vinte gruaja që të thoshte “Oh, eksperimenti nuk ka funksionuar”. Fund. Kur Oppehheimer ka shkaktuar për herë të parë Trinity, nuk e dinte se deri në çfarë pike do të shkonte shpërbërja. Nuk dihej nëse vetë hapësira do të shpërbëhej. E ka thënë vetë Oppenheimer: Ndoshta kanë kryer një mëkat shkencor, kemi rrezikuar se nuk do të arrinin ta përmbanim dhe më pas e kanë quajtur bombën Trinitet. Konotacioni fetar është i qartë. Në çdo rast, në libër po shkruar mbi Large Hadron Collider e sulmoj pa ndroje.
Besoj se do të duhej ta nuhasja përgjigjen tuaj, duke marrë në konsideratë se bëhet fjalë për një makinë që përshpejton thërmiat për t’i përplasur. Por a besoni se ekziston vërtet rreziku?
Large Hadron Collider e ngre çështjen e rrezikut, jo vetëm të adronit. E dini: e quajnë thërmija e Zotit dhe përshpejtuesi quhet katedrale.
15 vite më parë keni se keni dashur të shkruani një libër dhe ta titullonit Incidenti integral. Keni thënë edhe se kushdo do të mund të shkruante 1984 e tij. Librin nuk e keni shkruar akoma, por synonit që pasoja e këtij incidenti integral do të ishte totalitarizmi?
Po, patjetër. Totalitarizmi i totalitarizmave. Humbja e lirisë. Demokracia kërcënohet kudo.
Keni shkruar se po përballojmë një “sinkronizim emocionesh kolektive që do të çojë në qeverinë e frikës”.
Saktësisht. Përbashkësia e emocioneve që zëvendëson përbashkësinë e interesave. Do të arrijmë në një komunizëm të afekteve. Kjo na çon në fenomenin e panikut, përballë të cilit nuk kemi kurajo individuale dhe nuk ka askush që të flasë për armët bërthamore. Na flasin për skorie bërthamore (që veç të tjerash nuk janë një problem shkatërrimtar, pasi disa prej tyre mund të jenë helmuese për mbi 200000 vjet). Kur gërmojmë, për t’i kallur, duhet të sarojmë se do të kujtohemi. Provoni të imagjinoni t’i fusni skoriet bërthamore në një vrimë. Pas 200000 viteve, si u shpjegohet njerëzve se aty poshtë ka materiale të rrezikshme? Nuk është më fantashkencë. Si të komunikosh me këta njerëz? Çfarë gjuhe do të flasin? Nuk konsiderohet jetëgjatësia e kërcënimit dhe e njëjti diskutim vlen për diskutimin e grumbullimit të armëve bërthamore. Janë kudo dhe të gjithë mund të fusin duart. Nuk flasim, por është kaq e natyrshme. Propaganda e progresit ekziston vërtet, jemi të zhytur në censurë. E shikon perversitetin ku jetojmë? Nuk është një komplot kundër njerëzimit, është më e komplikuar, por rezultati është njëlloj.
Çfarë mendoni për tezën e Ray Kurzweil mbi veçantinë? Thotë se brenda 2050 qeniet njerëzore do të jenë më shumë teknike sesa organike.
Era e re. Ngre çështjen e formuluar e nga Ajnshtajni e bombës së tretë. Ai thotë se qenë tre bomba. Bomba atomike, bomba e informacionit dhe bomba demografike, po mendoj se sot që bomba e tretë do të jetë gjenetike. Shpejt do të ngrihet çështja e seleksionimit njerëzor. Rrezikojmë që të lindë një racizëm i vërtetë. Do të gjenden duke bashkëjetuar qenie njerëzore natyrale, ata të bërë nga gjaku dhe nga sperma (e tmerrshme!) dhe të tjerët, fryt i inxhinierisë gjenetike.
Duket si film fantashkence, tip Gattaca.
Absolutisht. Nëse bomba gjenetike shpërthen, do ta përçajë racën njerëzore më dysh. Para – njerëzit natyrale dhe pas – njerëzit, artificialë por superiorë.
…Blade Runner?
Po. Kemi atë skenën fenomenale: Harrison Ford që është duke rënë nga kulla dhe replikuesi që e mbështet. Harrison beson se do ta lërë të bjerë dhe replikuesi në fakt e merr dhe e shpëton. Dialogu që pason është i përbindshëm dhe ndërkohë i mrekullueshëm.
Është e vërtetë. Zëri i përçudnuar i Ford thotë një gjë si “Ndoshta në këtë momente të fundit e doja jetën më shumë se në pdo moment tjetër. Jo vetëm jetën e tij… jetën e kujtdo…. timen”.
(nga Vice Magazine)
Përgatiti
ARMIN TIRANA
