Virion GRAҪI
I
Kasëm Trebeshina (1926-2017), romancier, dramaturg, poet, eseist, kritik e publicist, me krijimtari të zhvilluar më së shumti në periudhën e sundimit komunist, u bë gjerësisht i njohur pas rënies së atij regjimi; paradoksalisht, u njoh dhe u pranua menjëherë si kundërshtar i regjimit; kundërshtar në kuptimin politik të fjalës, duke qarkulluar një promemoria të tij të vitit 1953 drejtuar numërit një të kupolës totalitare, kundërshtar në kuptimin qytetar të fjalës – kishte kërkuar që në vitet ’60 të lejohej të ikte përgjithmonë nga Shqipëria, sikurse pati kërkuar të linte edhe nënshtetësinë shqiptare; kundërshtar edhe në konceptin estetik sa i përket praktikës e metodologjisë krijuese, dëshmuar në procesverbale mbledhjesh e debatesh, në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve dhe në shkrime të asaj kohe. Krijimtaria voluminoze, në zhanret e lartpërmendura, e gjitha në dorëshkrim, nis të botohet me shpejtësi në fillim të viteve ‘90, në Kosovë, ku dallohet “Buzuku” dhe në Shqipëri. Krijimtaria që po priste nëpër sirtarë e vende të fshehta prej më tepër se çerek shekulli po botohej, mendimi ynë, me denduri të papërballueshme nga ndjekësit-lexues, nga një ose dy libra përvit, krahas interesit për pjesët e tij për teatër; po ashtu tekstet e dhëna për botim në Shqipëri u shpërndanë nëpër botues të ndryshëm, disa sot nuk figurojnë më si ente me aktivitet dhe tashmë, vështirë ta gjesh bashkë dhe të sistemuar edhe atë pjesë krijimtarie që e pa dritën e diellit. Sa i përket anës sasiore, duke parë zërat bibliografikë me titujt e dorëshkrimeve të K. Trebeshinës, pakicë mund të quhet pjesa e botuar, në raport me trashëgiminë, duke marrë të mirëqena shënimet e autorit dhe të biografëve të tij, por kjo ‘pakicë’ sasiore, e përfaqësuar me romane, tekste dramash e dramatizime, me libra poetikë, me memuaristikë e publicistikë, ka tërhequr vëmendjen publikut – tirazhet e librave kanë qenë në mijëra copë – duke tejkaluar shumëfish sukseset numerike të autorëve shqiptarë të njëkohshëm në treg; po kaq, e ndoshta edhe më tepër se kureshtia e zakonëshme kritike për të tjerë autorë të njëkohshëm, librat e tij janë shoqëruar me shënime, përshkrime e përkufizime profesionale nga njerëz të letrave, pavarësisht përshtypjeve të autorit deri në fund të jetës se ishte ende i ex-komunikuar. Nisur nga At Zef Pllumi e vazhduar me Ardian Kolsin, Robert Elsie, Hans Joachim Lanksh, Sabri Hamiti, Veli Karahoda, Visar Zhiti, Dritëro Agolli, Agim Vinca, Petraq Risto, Zyhdi Morava, Ymer Ҫiraku, Hysen Sinani, Ramadan Musliu, Skënder Buçpapaj, Petrit Palushi, për të përmendur disa – ka përshkrime domethënëse për jetën dhe personalitetin e K. Trebeshinës, për librat e tij; Trebeshina dhe veprat e tij kanë qenë dhe objekt studimesh shkencore edhe në katedrat universitare: Anila Mullahi, Belfjore Qose, Behar Gjoka, etj., etj kanë punime të çumeshme. Jo pak janë përpjekur jetëshkruesit e K. Trebeshinës, dallohet Nuri Dragoi i cili, nëpërmjet intervistash, bisedash private, dokumentash, dosjesh hetimore e dëshmitarësh të gjallë, i është qasur biografisë së shkrimtarit me respekt, nderim dhe vullnetin e mirë për ta zbuluar atë sa më gjerësisht; nga ana tjetër, S.Bejko, për t’i hedhur poshtë epitetet disident, antikomunsit, antikonformist, etj., merita civile e tituj moralë, mveshur K. Trebeshinës nga një pjesë e mirë e opinionit intelektual, ka ndjekur qasje tjetër ndaj jetës e veprimtarisë së Trebeshinës, siç duket në librin “Dididentët e rremë”, përmbledhje e pjesëshme dokumentash, komentesh e aludimesh vetjake, interpretuar në dëm jo vetëm të K. Trebeshinës, por edhe të A. Klosit, Dh. Lekës, J. Rrapit, në kaptinat respektive.
Kohët e leximit të Kasëm Trebeshinës shkrimtar-romancier janë tri: e para, leximi për deklasim, nga burokracia kulturore e shtetit komunist për të gjetur prova ndeshkuese për autorin; e dyta, koha e botimeve intensive, me shpejtësi, për ta gjetur lexuesin e munguar prej 30 vitesh, për ta zvendësuar kohën e humbur; e treta do të jetë koha e leximit normal dhe e studimit të natyrshëm të K. Trebeshinës, pa u deformuar emocionalsht, pa e përdorur biografinë e autorit si garant, si vlerë të shtuar të veprës së tij letrare, e aq më pak, pa e përdorur atë as në dëm të perceptimit estetik e botkuptimor të saj.
Kritika, historiografia letrare, krahasimisht ka ruajtur standarte profesionale dhe etike në trajtimin e këtij rasti ‘më vete’. Vlen të veçojmë dy nga artikulimet më të herëshme, nga studiues nga Kosova, ku së pari u botua Trebeshina:
Ramadan Musliu: “Vepra e Trebeshinës është shkruar si reagim ndaj imponimit të dogmës ideologjke në art, por në anën tjetër ajo përmban një concept origjial artistic. Ky është, për mendimin tim, autori i parë, duke marrë parasysh kohën kur janë shkruar veprat, që imponon konceptin modern ndaj letërsisë. vepra e Trebeshinës është ajo që vlerën e vet e mbështet në percepsion autentik dhe në procedim. Trebeshina është autori i parë që imponon perspektivën personale të konceptimit të botës, që do të thotë se ai nga një sistem i realitet i bart shenjat në një system artistik, duke krijuar kështu një rend të ri të logjikës artistike (syzheun), një filozofi dhe akceptim autentik. Në veprën e këtij autori kemi njëkohësisht të pranishëm edhe rrafshin real dhe rrafshin e akceptimit të fenomeneve por edhe rrafshin e vetë fakteve artistike. Prandaj konceptimi autorial se filan vepër i takon kësaj metode dhe kësaj faze krijuese, është dëshmi e një hipervetëdije që mundëson kalimin e kualitetit estetik nga mesazhi, ideja e referenca në procedim dhe në forma procedimi.”
Veli Karahoda, duke trajtuar romanin më të popullarizuar deri sot të K. Trebeshinës, “Odin Mondvalsen”, duket se jep përcaktime të sakta, inkuadruese: “Duke jetuar pikërisht në atmosferën e “robotëve” komunistë, Trebeshina futet pa kthim në laboratorin e vet krijues që prej tij të nxjerrë të përkryera veprat ku i gjithë zhgënjimi i tij krijues merr dimenzionin e përshkrimit të absurdit, automatizimin dadaist dhe surrealist të shprehjes artistike. Po artisti kurrësesi nuk rrëmbehet dhe radikalizmi artistik i ‘krijimeve sipas ligjeve të rastësisë’, i krijimeve që bëhen pa “prezencë” artisti, të Bretonit, Arpit, Hilsenbekut etj., por krijon duke përfillur shumë pak parime të surrealizmit ‘radikal’, duke e nxjerrë moton kryesore, idenë qenësore dhe esenciale të këtij drejtimi: të krijohet arti duke e mohuar logjikën e krijimtarisë që del nga zhvillimi tradicional. Pra, artisti pranoi të zhytet kënaqësive që do t’ia ofrojë surrealizmi, dhe gjithnjë duke përfillur eksperimentin artistik, i cili, marrdhëniet e reales natyrale do t’i trajtojë nga fushëveprimi iracional artistik, nga fushëveprimi mekanik.”
Në ligjërimin teorik për procesin krijues, edhe në gjykimet e tij për romanin, poezinë, teatrin, K. Trebeshina e përgjithëson deri në parimësi përvojën e tij të gjatë shkrimore, natyrën e procesit krijues: “Ndërrojnë motivet…Rrjedha e jetës nuk shkon gjithmonë shtruar.. Lirika këmbehet me epikën; tragjikja me komiken. Dhe të gjitha këto i shtyjnë më tej dhe ironia që janë pjesë përbërëse e talentit të vërtetë. Se ironia vënë në mënyrë të përsëritur në dyshim përmasat e dukshme dhe japin mundësinë për të kaluar në mënyrë të pakuptuarshme në përmasat që janë përtej kuptimit njerëzor. Humori dhe ironia janë të lindura dhe tregojnë madhësinë përfshirëse të gjerësisë së talentit të autorit. Por duhet pasur parasysh se vetëm në raste të caktuara mund të mbizotërojnë në vepër, ndërsa në të gjithë hapësirën e përdorimit duhet të kalojë si pa u ndjerë për të trokitur në përmasat më të çuditëshme të pafundësisë në pafundësi.”
Trebeshina fjalën ‘tregoj’ e barasvlen me ‘zbuloj’ duke i dhënë pikërisht peshën e duhur semantike dhe estetike tregimtarisë artistike. Në sporvën: “Subjektiviteti si objektivitet në të gjitha format e romanit” shprehet: “Format në të cilat mund të shkruhet një roman janë pa mbarim. Romani mund të niset nga fillimi, mund të niset nga mesi, mund të niset edhe nga fundi.. Mund të fillohet edhe diku në anë. Se pikat e horizontit nuk ekzistojnë as në botën reale dhe as në atë fantastiken. Dhe një roman mund të jetë sa real, aq edhe fantastik.”
Parimet e tij për mjeshtërinë e të shkruarit, të kursyera në pamje të parë, por dëshmuese një të lirie të jashtëzakonëshme krijuese që autori ia ka lejuar vetes duke rrezikuar dënime të ashpëra, duke përfituar përfolje dhe akuza denigruese, demonizuese, përshfaqen në romanet që njohim prej tij, sikurse dhe në pjesët dramatic, luajtur në skenë, në Shqipëri e jashtë saj. Me rreth tridhjetë tituj në prozë, ku spikasin “Odin Mondvalsen”, “Stina e stinëve”, “Fshati mbi tre kodrina”, “Qezari niset në luftë”, “Rruga e Golgotës”, “Tregëtari i skeleteve”, “Kohë pa fund”, “Mekami”, “Kënga shqiptare” (roman në 5 vëllime), “Kukudhi”, etj., 10 libra me drama e përmbledhje pjesësh dramatike, 3 libra me poezi, 3 me kritikë e publicistikë dhe dy me esse, krijimtaria e publikuar mbetet përherë një fushë e gjerë për t’u njohur e interpretuar.
II
Librat e Kasëm Trebeshinës, kur iu mundësua liria botuese, kanë pasuar e konkuruar njëri-tjetrin me shpejtësi të pazakonshme; asnjëri prej tyre nuk ka pasur kohën e duhur për ta pasur sezonin e tij të plotë të leximit-gjykimit, të mbresave, të kritikave para e pas daljes në qarkullim. Siç thuhet rëndom, ai nuk ka pasur mundësinë të rritet si shkrimtar bashkë me suksesin e veprave të tij dhe me reagimet e publikut për secilën; përkundrazi, në vetmi e fshehtësi K. Trebeshina krijoi e akumuloi një vepër madhore. Apriori, që nga v.1991 K. Trebeshina u mirëprit nga një publik i ngopur me sa dukej me letërsi të të njëjtës përmbajtje ideore, me letërsi të të njëjtit format stilistikor; u mirëprit nga një publik ku dhe hierarkia zyrtare e shkrimtarëve të pas Luftës së Dytë Botërore kishte marrë një formë të ngurtësuar rendore. Në testamentin e v.1980, gjetur e sekuestruar nga organet e diktaturës K. Trebeshina shprehej se duhej të ndryshonte mënyra si letërsia në përgjithësi e letërsia shqipe në veçanti zhvillohej nëpër shkolla, në sistemin tonë arsimor. Shembujt me kritikë të zgjedhur, sjellë më lart, ndonëse nuk përfaqësojnë gjithçka për këtë rast, secili më vete është model e pikënisje pozitive si mund t’i qasemi një vepre letrare të pasur e komplekse, me histori e fat krejt të patëshoq në vendin tonë. Si çdo autori tjetër të rëndësishëm, edhe K. Trebeshinës nuk i duhet një vend, një numër rendor në një klasifikim imagjinar shkrimtarësh; atij i duhet koha e botimit të kujdesshëm, koha e leximit pa parashtesa dhe e reflektimit gjithfarësh, jo uniform, jo një ngjyrësh, pro a kundra. Vetë Trebishina deklarohej në liri: ‘Nuk kam krijuar mite, jam përpjekur t’i shkatërroj’. Kështu u bëftë vetvetiu, në kohën e klimën e duhur kulturore.
