Namir Lapardhaja dhe Ermal Peçi, dy gazetarë të njohur kanë replikuar me njëri tjetrin mbi mesazhet e librit të Ben Blushit.
“Jam Mysliman” dhe një përgjigje për Namir Lapardhanën.
Nga Ermal Peçi
Namiri, përveçse mik, është një nga ata njerëz që e respektoj jo vetëm për karakterin, por edhe për pasurinë e tij intelektuale. Pikërisht sepse është ai, vendosa të ndaj disa mendime ndryshe nga ai për romanin e Ben Blushit. Për çështje kulturore, replikoj vetëm me njerëz që kanë një botë të thellë shpirtërore dhe një horizont të gjerë letrar, dhe Namiri është një prej tyre.
Debati mbi librin “Jam Mysliman” të Ben Blushit është bërë shpesh mbi bazën e një keqkuptimi themelor: pritjes që romani të jetë një territor ku autori duhet të zhduket, të heshtë dhe të mos njihet. Por letërsia nuk funksionon me rregullore fikse, sepse në thelb ajo nuk është as shkencë ekzakte dhe as manual teknik; ajo është pikërisht territori ku autori, rrëfimtari dhe ideja ndërthuren në mënyra të ndryshme, shpesh të papërsosura, por letrare në thelb. Letërsia ka një traditë shumë më të gjerë, më të ndërlikuar dhe më elastike sesa kërkojnë disa kritika që kufizohen vetëm te një model klasik i rrëfimit.
Nuk është e vërtetë që prania e autorit në rrëfim e përjashton një vepër nga letërsia. Përkundrazi, romani modern dhe bashkëkohor është i mbushur me autorë që flasin, ndërhyjnë, shfaqen, përdorin autobiografinë dhe e ngjyhen tekstin me bindjet e tyre. Nga Kundera, te Pamuk, te Kadare, letërsia ka njohur prej dekadash romanin që përzien narrativën me esenë, fikcionin me reflektimin, personazhin me idenë. “Jam Mysliman” i Blushit hyn pikërisht në këtë traditë. Koha kur romani duhej të ishte një skenë pa autor ka mbaruar prej kohësh. Prandaj edhe pretendimi që libri nuk është roman sepse “dëgjohet zëri i autorit” është një lexim i vjetruar i nocionit të letërsisë.
Është e vërtetë se Blushi rikthehet shpesh te tema e identitetit, fesë, historisë, raportit me traditën. Por a janë këto “ide të ricikluara”? Apo janë pjesë e një universi të vazhdueshëm letrar?
Çdo shkrimtar ka tematikat që e ndjekin, obsesionet që e shtyjnë të shkruajë. As Blushi nuk bën përjashtim. Identiteti, fetë, tensionet e historisë, raporti me traditën, këto nuk janë “teza të vjetra të ricikluara”, por graviteti i brendshëm i universi të tij letrar. Të kërkosh që çdo libër të trajtojë tema krejt të reja do të thotë të mos kuptosh natyrën e procesit krijues. Letërsia nuk ndërtohet mbi habinë, por mbi thellimin. Nëse tema të ngjashme shfaqen te “Të jetosh në Ishull” dhe te “Jam Mysliman”, kjo tregon koherencë, jo varfëri.
Pretendimi tjetër, se debati publik e zhvesh librin nga natyra e tij letrare, ka pikëpyetjet e veta. Romane të mëdha kanë provokuar, kanë ndarë shoqëri, kanë shtruar pyetje të pakëndshme. Letërsia nuk është dekor muri; letërsia ka të drejtë të shqetësojë, të trazojë dhe të thumbojë. Fakti që një libër ndez polemika nuk e bën publicistikë; e bën të gjallë. Në këtë pikë, Blushi ka meritën që ka hapur një kapitull të ri brenda debatit publik shqiptar, duke përdorur mjetet e letërsisë për të vënë gishtin në plagë. Kjo nuk është zgjedhje marketingu, por zgjedhje e vetë tekstit: një roman që provokon sepse identiteti shqiptar është ende një tokë e pasqaruar.
Nuk qëndron as pretendimi se romani nuk ka vlerë sepse “nuk ka reagim nga komuniteti i prekur”, sikur letërsia të jetë një kuti ankesash. Arti nuk detyrohet t’u pëlqejë atyre që përmenden në të. Leximi është individual; heshtja është po aq reagim sa zëri, dhe letërsia nuk matet me numrin e përgjigjeve të një komuniteti apo se si reagon shoqëria. Nëse komunitetet nuk kundërshtojnë, kjo nuk thotë asgjë për cilësinë e romanit. Letërsia flet me mjetet e saj, jo me kronikën ditore, madje flet edhe me faktin që mund të jetë libri më i shitur në panair.
E vërteta është kjo: “Jam Mysliman” është roman sepse ka strukturë narrative, personazhe, një bosht rrëfimi, një univers të brendshëm dhe një tension që nuk mund të ekzistonte jashtë letërsisë. Ai nuk është ese e zgjatur, pavarësisht se përfshin reflektime, dhe nuk është as pamflet, edhe pse prek tema të mprehta. Nuk është tekst politik, edhe pse vë gishtin te plagë sociale. Është roman pikërisht sepse i kombinon të gjitha këto në një rrëfim që lexuesi e ndjek si histori, jo si editorial.
Pikërisht këtu qëndron forca e librit: tek fakti që ai nuk është romani që presin të tjerët, por romani që ka zgjedhur të shkruajë autori. Ai e zgjeron kufirin e letërsisë shqiptare drejt një forme më moderne, më të hapur, më bashkëkohore, ku idetë dhe trillimi nuk përjashtojnë njëri-tjetrin, por bashkëjetojnë natyrshëm. Në këtë kuptim, kritika që e sheh librin vetëm si provokim ose si artikull të zgjatur është duke e lexuar gabim, ose thjesht duke e lexuar me syrin e publicistikës.
“Jam Mysliman” nuk është libër i qetë, por është vepër letrare. Një roman për identitetin, frikën, historinë dhe dilemën moderne të një shoqërie që ende nuk është në paqe me veten. Çdo roman i mirë fillon pikërisht aty ku fillon tensioni dhe në këtë rast, tensioni është pikërisht materiali letrar që Blushi ka zgjedhur të punojë.
Në fund të ditës, letërsia nuk pyet çfarë zhurme bën libri kur del; pyet vetëm çfarë zëri të brendshëm ka kur lexohet. “Jam Mysliman” e ka këtë zë të dallueshëm, të lirë dhe të patrembur.
“Pyetja që lind natyrshëm është: çfarë po ndodh me letërsinë moderne shqiptare dhe a ka sot Shqipëria një shkrimtar më modern se Ben Blushi?”
REPLIKA
Nga Namir Lapardhaja
1.
Pas marketingut dhe reklamës së madhe, “Jam mysliman” i Ben Blushit ia arriti të fokusohet te përmbajtja provokuese dhe jo te natyra e saj letrare.
I perceptuar gabimisht si roman, në thelb, libri ka një natyrë eseistike dhe publicistike, ndonëse synon të zhytet në një strukturë rrëfimtare.
Se çfarë është letërsi dhe çfarë nuk është nuk ka të bëjë as me çështje pëlqimesh, as me çështje besimesh, as me ndjenja apo ide të gjithsecilit, sepse, çfarë është apo nuk është letërsi, është sqaruar që prej antikitetit dhe deri te teoritë moderne, sipas të cilave, ky lloj ‘zhanri’ që synon të eksperimentojë Blushi nuk ka të bëjë me letërsinë artisitike.
2.
Një nga kushtet e rëndësishme që e dallon qartazi letërsinë nga publicistika është distanca mes autorit dhe rrëfimtarit. Letërsia funksionon atëherë kur autori zhduket, kur nuk dallohet zëri i tij dhe kur personazhet fillojnë dhe jetojnë veçmas tij. Në librin e Blushit kjo ndarje dhe kjo ekzistencë nuk realizohet, sepse rrëfimtari është thjesht Ben Blushi në formë të zhvendosur, me të njëjtat ‘shqetësime’, të njëjtat tematika, ide apo mënyrë të foluri dhe të menduari. Kështu lexuesi nuk merr të lexojë universin letrar, por futet në një debat shterp, ku dihet se ku do të përfundojë, për shkak se më parë ka parë në televizor autorin që i drejtohet publikut me idetë politike, komentet historike apo provokimet e qëllimshme sociale. Kjo e zhvendos librin automatikisht në eseistikë.
3.
Problemi tjetër i librit të Blushit është riciklimi i ideve. Pra, duket sikur të njëjtat ide të librit të tij të mëparshëm ‘Të jetosh në ishull’ janë ricikluar te ‘Jam mysliman’ në formë dhe mënyra të tjera, me personazhe dhe kohë tjetër, mirëpo thelbi mbetet i njëjtë. Duket se e gjithë përpjekja ‘artistike’ e Ben Blushit, siç janë çështjet e identitetit, raportit të fesë me shoqërinë apo kritika ndaj historisë, janë po ato që autori i ka zhvilluar në editoriale, në artikuj, në intervista dhe polemika. Në vetvete një gjë e tillë nuk është e ndaluar në letërsi, mirëpo ajo ka ligje dhe rregullat e veta, sepse kur një ide futet në territorin e letrares ajo duhet të transformohet në mënyrë të padukshme, ‘hileqare’, të fshehtë, ‘të eci për qejfin e vet’. Në letërsi idetë trupëzohen në personazhe, konflikte apo tensione estetike, ndaj ato nuk mund të shfaqen si fjalime të gatshme dhe si leksione të kthyera në dialogë lehtësisht të dekodifikueshëm.
“Jam mysliman” si edhe “Të jetosh në ishull” shfaq të njëjtin model: tezat janë përpunuar paraprakisht në mënyrë laboratorike, nuk ka asgjë spontante apo që lexuesi do ta zbulojë gjatë leximit, sepse paraprakisht ai e di që personazhet janë aty vetëm për të mbajtur idetë e autorit, që janë lehtësisht të ditura se ku të çojnë. Dhe kjo është karakteristikë e publicistikës, jo e letërsisë.
3.
Një tjetër element thelbësor që e dallon letërsinë nga eseistika apo publicistika është ajo që quhet ‘horizonti i pritjes’, që është karakteristikë për letërsinë, ndërkohë që mungon tek e para. Provokimi dhe zhurma tërheq lexues, ndërsa vlera letrare kërkon kohë, heshtje dhe ndjeshmëri që nuk vjen menjëherë. Duke e ditur këtë mekanizëm, Blushi, por jo vetëm ai, prej vitesh ka ndërtuar një model që nuk ka lidhje me letërisnë: ai provokon, hap debat dhe shet librin. Kur provokimi dhe debati bëhet mjet kryesor, këtu mbaron letërsia. Një roman nuk mund të ndezë tituj gazetash, por ai mund të nxisë dritare të brendshme te lexuesi.
“Jam mysliman” provokon si editorial, si koment politik, si tezë ideologjike, sepse është produkt i publicistikës së autorit. Ai nuk provokon dhe ndez debate për vlerat e tij letrare dhe artisitike.
4.
Në këtë kuptim, libri i Blushit rezulton një tekst me autor thellësisht të ekspozuar në ato që thotë, me ide të ricikluara, thuajse, në çdo libër, një rrëfim lehtësisht i dekodifikuar nga biografia e autorit dhe një vepër në funksion të debatit publik, jo të krijimit artisitik. Të gjitha këto janë tipare të një eseje të gjatë publicistike, por kurrsesi të një vepre artistike, aq më tepër të një romani. Ndaj “Jam mysliman” mund të lexohet siç është në thelbin e tij, si një tekst polemik, si shkruar në formë narrative, por që nuk i përket letërsisë së mirëfilltë artisitike. Kjo nuk e bën librin më të keq, por thjesht e vendos në vendin e vet. Pavarësisht kësaj, edhe si polemikë libri i Blushit nuk qëndor, sepse, përsa kohë që nuk ka asnjë reagim nga komuniteti i stigmatizuar nga ana e tij, ia rrëzon të gjithë tezat e paraqitura në libër dhe në debate. Në një farë kuptimi, Blushi i frikësohet diçkaje që nuk ekziston përveçse në kokën e tij.
Letërisa noton në ujra të tjerë, më të thella, më të paqta, më të ndërlikuara dhe, mbi të gjitha, më të sinqerta në heshtjen artisitike, larg zhurmës dhe rrëmujës mediatike.
