Në 120-vjetorin e lindjes, i rikthehemi një prej zërave më radikalë dhe më tragjikë të publicistikës shqiptare, Ismet Totos. Ai ishte një njeri i zjarrtë që besonte se Shqipëria mund të shpëtonte vetëm përmes një “Diktature të Ndritur” kulturore, duke zhdukur mbetjet e mentalitetit oriental dhe duke ecur me hapa të shpejtë drejt civilizimit perëndimor.
Trashëgimia Letrare dhe Intelektuale
Ismet Toto, i cili studioi ekonomi në Romë, shquhej si një polemist i mprehtë që bashkëpunoi me revistat më me zë të kohës si “Arbënia”, “Illyria”, dhe “Minerva”. Përveç artikujve të shumtë ideologjikë dhe kritikë, kontributet e tij kryesore përfshijnë:
”Biografia e Gazi Kemal Ataturkut” (1936): Një shkrim i frymëzuar nga reformat drastike dhe laike të Turqisë, që për Ismet Toton ishin modeli që duhej ndjekur për të shkëputur Shqipërinë nga e kaluara.
”Bota e një djali kryengritës”: Ky libër, i botuar pas viteve 90 nga studiuesit Ibrahim Gami dhe Halil Qëndro, përmbledh esencën e ideve dhe vizionit të tij, madje edhd kërkesën për falje drejtuar autoriteteve të kohës. Ai shërben si një testament i ideologjisë së tij të neo-shqiptarizmit, duke theksuar nevojën për rigjenerim shpirtëror dhe kulturor kombëtar.
Ai ishte një nga tre ideologët kryesorë (së bashku me Vangjel Koçën dhe Branko Merxhanin) të lëvizjes neo-shqiptare, të cilët i bashkonte mospërfillja ndaj trashëgimisë së vjetër dhe kulti i një Shqipërie të re, dinamike dhe perëndimore.
Thelbi i Neo-Shqiptarizmit
Kjo lëvizje ishte një reagim i ashpër ndaj situatës së përgjithshme në vend, duke kritikuar thellësisht:Stagnacionin Kulturor: Ata e shihnin Shqipërinë si një vend të mbërthyer nga mbeturinat e kulturës orientale, traditat arkaike dhe mungesa e një qytetërimi të mirëfilltë perëndimor.
Klerin dhe Fanatizmin: Toto polemizoi ashpër me figura si At Anton Harapi dhe Gjergj Fishta, duke sulmuar fanatizmin fetar dhe duke kërkuar një shtet thellësisht laik, duke ecur në gjurmët e reformave të Mustafa Kemal Ataturkut, për të cilin shkroi edhe një biografi (1936).
Klasën Politike: Ata kërkonin largimin e asaj që e quanin klasë politike të korruptuar, e cila po e mbante vendin prapa.
Rebelimi i Delvinës dhe Fundi Tragjik
Bindjet e Totos kundër regjimit të Mbretit Zog, të cilin e shihte si pengesë ndaj zhvillimit, e çuan drejt rrugës së aksionit të armatosur.
Momenti i Rebelimit: Në vitin 1937, Ismet Toto, së bashku me vëllain e tij Et’hem Toton, u bënë organizatorë dhe drejtues të Kryengritjes së Delvinës. Kjo ishte një lëvizje e armatosur që synonte rrëzimin e monarkisë dhe zëvendësimin e saj me një regjim që do të zbatonte idealet e tyre radikale të modernizmit. Kryengritja ishte e shkurtër dhe e dështuar, pasi u shtyp shpejt nga forcat qeveritare.
Fundi i Jetës: Pas dështimit të rebelimit, Ismet Toto u arrestua. Në kulmin e idealizmit të tij, ai u ekzekutua nga regjimi me varje në litar (trekëmbësh) në burgun e Kalasë së Gjirokastrës në korrik të vitit 1937. Ai ishte vetëm 29 vjeç.
Vdekja e tij, e cila shkaktoi tronditje në rrethet intelektuale, shënoi fundin e dhunshëm të një zëri të fuqishëm që besonte se “Bota është e atyre që digjen dhe jo e atyre që ngrohen”. Ismet Toto mbeti idealisti që u dogj për bindjet e tij, duke lënë pas një gjurmë të pashlyeshme në historinë e mendimit shqiptar si simbol i idealit dhe sakrificës kundër konformizmit.
