Fevziu: Fortlumturi, shumë faleminderit për intervistën dhe urimet më të mira për zgjedhjen tuaj në krye të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare.
Kryepiskopi: Faleminderit edhe juve.
Fevziu: Është shumë interesante historia juaj, është historia, po e quaj e brezit të parë që doli nga një shtet krejtësisht ateist dhe iu dedikua besimit fetar. Ju keni lindur në një periudhë kur feja ishte e ndaluar në Shqipëri, ose jeni rritur se ndoshta keni lindur në të vetmin vend ateist me kushtetutë të globit. Si ka qenë jeta në atë kohë?
Kryepiskoi: Pa dyshim që ishte një periudhë jo e lehtë. Sa ishim të vegjël dhe fëmijë, ndoshta nuk e kuptonim dot të gjithën, shtypjen etj.
Fevziu: Ju keni arritur një kujtesë të besimeve fetare si fëmijë i vogël?
Kryepiskopi: Shumë pak.
Fevziu: Shumë pak.
Kryepiskopi: Shumë pak. Mbaj mend njëherë, një komshia jonë na mori, së bashku me disa fëmijë të tjerë dhe ishin Pashkët. Po, kam qenë shumë i vogël. Te kisha në qendër.
Fevziu: Te kisha aty ku sot është hotel Tirana.
Kryepiskopi: Hotel Tirana. Dhe ai imazhi i asaj më ka mbetur gjithmonë. Edhe tani.
Fevziu: Atmosfera mistike e kishës, që për një fëmijë duhet të jetë.
Kryepiskopi: Temjani, ikonat, veshja e klerikëve, të gjitha këto të krijonin një lloj ndjenje sikur hyje në një dimension të botës tjetër. Ajo më ka mbetur nga ajo. Po siç kemi vizituar edhe disa objekte në atë kohë që ishin ndonjë teqe, një xhami që mund të ishte aty afër, sepse unë jam rritur dhe lindur në rrugën “Qemal Stafa”, jo shumë larg Shkollës së Kuqe.
Fevziu: Që ishte një grumbullim tipik i tiranasve autoktonë me dibranët e ardhur dhe pak e nga pak dhe me korçarët.
Kryepiskopi: Nga Përmeti, ishin.
Fevziu: Po, ishte një zonë shumë interesante.
Kryepiskopi: Në fakt, kur jetonim ne atje, nuk e kishim vënë re atë. Më vonë kur u rritëm pak më tepër dhe shkuam dhe për lagje të tjera duke parë, atëherë e kuptuam që ishte realisht një lagje krejtësisht e veçantë.
Fevziu: Krejt ndryshe nga pjesa tjetër e Tiranës, është shumë e vërtetë.
Kryepiskopi: Dhe nga bisedat që bëheshin. Bisedat, si të thuash, nuk ishin konformiste. Gjithë njerëzit shprehnin disa mendime. Madje tani kur rri mendoj them unë që, si nuk qenkan arrestuar të gjithë ata në atë kohë?
Fevziu: Po, ishte një lagje që çuditërisht nuk u prek nga zakoni i tmerrshëm i përgjimit, i ruajtjes, i spiunimit ndaj të tjerëve dhe mbi të gjitha ruajti një sens, nuk mund të them disident, sepse është e pamundur ta thuash, por një sens të realizmit në raport me atë që ndodhte, besoj se e ruajti.
Kryepiskopi: Edhe respektit për të tjerët.
Fevziu: Po. Që ishte kryesorja.
Kryepiskopi: Jo, prandaj dhe nuk ndodhnin denoncime. Ishte një respekt për çdo familje tjetër.
Fevziu: Edhe familjet njiheshin me njëra-tjetrën dhe nuk ishte shumë kollaj që kjo frymë që komunizmi futi të spiunimit dhe brenda familjes të ndodhte.
Kryepiskopi: Rrugica ku banonim ne ishte një rrugicë qorre. Nuk ishim si shumë familje dhe mbaj mend që asnjë shtëpi nuk kishte çelës për ta mbyllur.
Fevziu: Sot duket e pabesueshme kur e thoni këtë gjë.
Kryepiskopi: Hynim tek oborret e njëri-tjetrit, loznim dhe ne na dukej normale në atë kohë. Sepse atë kishim parë. Por që ishte një frymë e ndryshme. Kjo ishte që ndryshonte nga shumë lagje të tjera, ishte një frymë e ndryshme.
Fevziu: Po kur u transferuat në një lagje tjetër të Tiranës, e ndiet këtë dallim siç thatë pak më parë?
Kryepiskopi: Ndihej dallimi, por në atë kohë ishim edhe më të rritur. Edhe s’ishin bërë ato marrëdhënie siç ishin në atë lagjen atje. Po përsëri, në të gjithë Tiranën besoj kishte një, si në gjithë Shqipërinë, kishte një marrëdhënie ndryshe me komshinjtë, me njerëzit që ishin rrotull, po jo siç ishte në këtë lagje.
Fevziu: Jo me atë besimin dhe me atë afërsinë që kishit ju.
Kryepiskopi: Jo me atë frymë, frymën që kishit në lagjen e vjetër. Po ndërkohë ju ishit në një moshë tjetër, kishit filluar të kuptonit më shumë si funksiononte sistemi, çfarë ndodhte, çfarë nuk ndodhte. Se fëmija është gjithmonë i lumtur edhe në, po do të jetë, edhe në ferr sikur të jetë, në njëfarë kuptimi mundohet ta gjejë lumturinë. Kurse njeriu kur merr adoleshencën, fillon të ketë dilemat e veta. Por në atë lagje unë isha deri në moshën 20-vjeçare. Kështu që…
Fevziu: Kështu që morët formimin e plotë.
Kryepiskopi: Formimin më të plotë, se formimi është një proces i vazhdueshëm.
Fevziu: Kur e ndiet ju realisht që jetonit në një sistem represiv dhe që ndiet brenda vetes suaj nevojën për liri?
Kryepiskopi: Unë besoj që ndoshta…
Fevziu: Rreth cilës moshë?
Kryepiskopi: Nga klasa e pestë ose e gjashtë. Nga bisedat që dëgjonim nga prindërit, nga komshinjtë që vinin e bisedonin me prindërit tanë. Dhe gjithmonë, jo se ishte një, siç thatë ju, disidencë kështu, po flitej.
Fevziu: Po, ishte një lloj qëndrese, po jo disidencë, disidencë.
Kryepiskopi: Një lloj qëndrese, bisedonin, për shembull, si kishte qenë koha ndryshe atëherë.
Fevziu: Për kohën e Zogut.
Kryepiskopi: Ca liri shumë më të mëdha, mund të bënin dhe këto transmetoheshin edhe te ne.
Fevziu: A kishte influencë televizioni italian në atë kohë te ju?
Kryepiskopi: Akoma s’kishte filluar masivisht.
Fevziu: Masivisht.
Kryepiskopi: Dëgjonin ndonjë radio, për shembull, përgjithësish, me sa mbaj mend unë, të gjithë ata të vjetrit e asaj lagje atje, gjithmonë dëgjonin një radio të huaj. Shpeshherë dhe “Zërin e Amerikës” ndoshta në shqip.
Fevziu: Për të marrë informacion.
Kryepiskopi: Për të marrë një informacion më tepër. Dhe dashje pa dashje informacioni kalonte edhe te ne, sepse në një shtëpi kur bisedon, do të dëgjojnë dhe fëmijët bisedën.
Fevziu: Çfarë dinit ju për fenë në atë kohë?
Kryepiskopi: Jo se dinim shumë, por jeta e njeriut është një proces. Unë mbaj mend…
Fevziu: Proces që s’ndalon kurrë.
Kryepiskopi: Po. Dhe e them shpesh këtë, jam rritur në një familje të madhe, tetë fëmijë. Dhe kur isha i vogël, isha shumë i gëzuar. Se jo vetëm ne që ishim tetë fëmijë, xhaxhai atje kishte gjashtë, komshinjtë e tjerë po ashtu. Ndihesha shumë i mbrojtur. Dhe unë besoj që familjet e mëdha krijojnë një gjendje shumë të mirë emocionale për fëmijët për t’u rritur, se ndiheshin të mbrojtur nga vëllezër, motra dhe bëhesh dhe njeri social, sepse ti komunikon me të. Komunikon me të, qoftë dhe duke u grindur.
Fevziu: Po, po, që çdo lloj komunikimi është i përfshirë brenda të gjithë atyre.
Kryepiskopi: Ndërsa sot nganjëherë të vjen dhe keq sepse janë të izoluar fëmijët.
Fevziu: Ky është fenomen botëror.
Kryepiskopi: Botëror, është shumë e vërtetë. Ndërsa në atë kohë isha shumë i gëzuar dhe kisha shumë dëshirë të lexoja. Libra pa fund.
Fevziu: Po librat ku i gjenit?
Kryepiskopi: Duke mësuar që në moshë të vogël, të re të thuash, jo të vogël, italishten dhe frëngjishten, kisha mundësi për të rënë në kontakte me libra. Aty kishin…
Fevziu: Që besoj se kanë qenë libra shumë të vjetër, madje para Luftës së Dytë Botërore që ndodheshin në bibliotekat e familjeve.
Kryepiskopi: Të gjithë. Ishin dy persona të paktën te ajo rrugica e vogël që ishim ne, Estref Frashëri, edhe një…
Fevziu: Pipi, i famshëm po.
Kryepiskopi: Djali i Estrefit ishte Pipi.
Fevziu: Ishte Pipi po.
Kryepiskopi: Ishte dhe një inxhinier austriak që kishte qenë me Luftën e Parë Botërore.
Fevziu: Dhe që kishte mbetur në Shqipëri.
Kryepiskopi: Kishte mbetur në Shqipëri se ishte martuar me shqiptare nga Korça me emrin Fedra. Këta të dy kishin shumë libra. Dhe një pjesë të madhe të atyre librave edhe m’i dhuruan, një pjesë tjetër i merrja, i lexoja, i ktheja. Dhe në fillim, ndoshta nuk e kuptoja atë dëshirën e madhe që kisha për të lexuar. Shumë më vonë pastaj e kam kuptuar që ndoshta qenia njerëzore është gjithmonë një qenie në kërkim, po kërkon diçka. Problemi është shpeshherë se nuk dimë çfarë kërkojmë.
Fevziu: Një qenie e sofistikuar njerëzore, se ka qenie njerëzore që kanë aspirata dhe dëshira shumë më të vogla.
Kryepiskopi: Po si do të jetë, çdo qenie njerëzore unë besoj ka, besoj çfarë thuhet në shkrimin e shenjtë që është krijuar sipas ikonës së Perëndisë, që çdo njeri e ka ikonën e Perëndisë. Dikush më të mbuluar, dikush pak më të pastruar, po të gjithë e kanë atë. Dhe kudo është kjo dëshira e kërkimit. Ndoshta mungon artikulimi i kësaj gjëje, po dëshira e thellë është e kërkimit.
Fevziu: Po dëshira për të eksploruar.
Kryepiskopi: Për të gjetur diçka.
Fevziu: Çështja është pastaj ti do të eksplorosh në ujëra më të cekëta apo shkon në ujërat më të thella të qenies njerëzore.
Kryepiskopi: Duke kërkuar këto libra, më ra rastësisht në dorë një Ungjill, isha në vitin e katërt në gjimnaz, ishte në frëngjisht.
Fevziu: Në maturë.
Kryepiskopi: Në maturë.
Fevziu: Një Ungjill në frëngjisht.
Kryepiskopi: Në frëngjisht.
Fevziu: Nuk dinit asgjë për Ungjillin besoj.
Kryepiskopi: Dija diçka se ishte biseduar, po jo që ta kishim lexuar librin. Dhe kur e lexova, ndjeva diçka të ndryshme. Unë e quaj atë një lloj, si një vërtete psikologjike.
Fevziu: Pra, ju impresionoi Ungjilli kur e lexuat?
Kryepiskopi: Besova që është e vërtetë. Janë disa të vërteta për shembull, mënyra se si shkruhej, mënyra e fjalëve, të bindesh që është e vërteta. Kjo ndodh edhe me njerëzit kur bisedojmë njëherë. Kur bisedon dikush e të thotë diçka, nganjëherë mënyra si ta thotë dhe fjalët që përdor, ti je i bindur që është e vërteta. Kjo gjë ndodhi atje. Dhe provova edhe diçka tjetër që ishte shumë e rëndësishme. Siç thatë dhe ju për shembull që kur je i vogël e ke këtë gëzimin, kur fillon adoleshenca fillojnë probleme të tjera.
Fevziu: Patjetër.
Kryepiskopi: Fillon, interesohesh më tepër për çështje, ndonjë libër në filozofi, jo këto gjëra, po dalëngadalë gëzimi largohet. Kur lexova Ungjillin, ndjeva që gëzimi m’u kthye përsëri.
Fevziu: Dhe në një moshë shumë delikate.
Kryepiskopi: Dhe fjalët që thashë në mendjen time, se s’kisha njeri për të biseduar. Falënderova Zotin që më ktheu prapë gëzimin e fëmijërisë.
Fevziu: Nga Ungjilli ju ndodhi?
Kryepiskopi: Nga Ungjilli, nga leximi i tij.
Fevziu: Megjithatë literatura fetare ka një lloj misticizmi brenda saj që nuk është e lehtë për t’u përtypur. Po flasim, unë kam lexuar literaturë fetare, kam lexuar letërsi shumë, jam diplomuar për letërsi dhe e di se sa e vështirë dhe sa vëmendje e përqendrim kërkon literatura letrare dhe sa dilema ose pikëpyetje të jep ty më pas, që ti duhet t’i japësh përgjigje jo atë moment, po ndoshta gjithë jetën tënde. Diku je dakord, diku s’je dakord.
Fevziu: Si u dhatë përgjigje këtyre dilemave që ju erdhën nga leximi i Ungjillit?
Kryepiskopi: Në fakt, faktikisht nga leximi, kur e lexova unë, nuk e lexova në kuptimin intelektual. Ndjeva një lloj fryme që nuk kishte nevojë për shpjegime. Më vonë për shembull, lexova shumë literaturë, studiova për teologji, fillova të kuptoja se ajo thënia e famshme që thuhet se Perëndia është mbi arsyen, po jo jashtë arsyes, do të thotë që jo të gjitha ne mund t’i shpjegojmë me arsyen. Janë disa, do t’i quajmë dhe mistere. Se dhe fjala mister nuk ka kuptimin vetëm thjesht diçka e fshehtë.
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Ka kuptimin e diçkaje që ti s’mund ta shpjegosh dot të gjithën. Ti mund ta shijosh, po nuk e shpjegon dot të gjithën. Për shembull në Kishën Ortodokse, sakramentet quhen mistere.
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Po jo mistere se janë të fshehta, po pikërisht nga kjo gjë.
Fevziu: Se ju nuk i jepni dot shpjegimin përfundimtar.
Kryepiskopi: Njohuria do të vijë më vonë. Dhe me të drejtë Shën Agustini shkruan që ne nuk njohim që të besojmë. Ne besojmë që të njohim. Që do të thotë nëpërmjet besimit vjen dhe njohja. Se është nëpërmjet besimit vjen dhe përgjigjja për disa pyetje që në fillim ndoshta mund të duken të habitshme. Shumë urdhërime ne ndoshta s’i kuptojmë të gjitha pse duhen bërë ashtu. Po besojmë që duhet dhe pastaj kuptojmë dhe përse.
Fevziu: Dhe në moshën 18-vjeçare duke lexuar Ungjillin, ju ndiet një, po e quaj një mesazh të brendshëm tuajin që ju e lidhët me besimin fetar, njëkohësisht gjithë dilemat që një tekst fetar ngjall. Kush ishin mentorët tuaj në raportet e para me besimin fetar? Jam i sigurt që ju me dikë e keni biseduar. Është shumë e vështirë ta bisedoj me një moshatar 18-vjeçar.
Kryepiskopi: Bisedova me disa.
Fevziu: Biseduat me disa moshatarë?
Kryepiskopi: Po. Bisedova. Madje disa prej tyre ua dhashë dhe ta lexojnë Ungjillin.
Fevziu: Po nuk patën të njëjtin efekt si ju.
Kryepiskopi: Ndoshta në mënyrë të ndryshme, njerëzit nuk janë asnjëherë njësoj. Edhe unë besoj që Zoti nuk krijon kopje. Çdo njeri është i krijuar në mënyrë të veçantë.
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Dhe kjo ndoshta është dhe dashuria që ka Zoti për çdo person.
Fevziu: Ka origjinalitetin e tij, ose në gjuhë moderne do thoshin kodin e tij.
Kryepiskopi: Pastaj në një moshë pak më, të rreth 24 vjeç ose diçka, pata një lidhje miqësore me Petro Zhejin.
Fevziu: Është e njohur kjo gjë, madje njëri prej priftërinjve katolikë sot, kujdestari i kishës së Shën Palit në Detroit, më ka treguar se si ju keni telefonuar Petro Zhejin në momentin që vendosët?
Kryepiskopi: Kur kam qenë në Boston.
Fevziu: Kur keni qenë në Boston? Kur vendosët që të t’i dedikoheshit besimit fetar? Si e njohët Petro Zhejin? Në çfarë rrethanash?
Kryepiskopi: Petro Zhejin e njoha nëpërmjet një mikut tim.
Petro Zheji
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Dhe filluam biseda pak më të thella rreth Ungjillit, rreth besimit, rreth këtyre.
Fevziu: Petro Zheji ishte një mendje e jashtëzakonshme, një erudit i përmasave.
Kryepiskopi: Një gjeni. Ishte një gjeni e një njeri i thellë dhe nuk e shikonte besimin nga ana sipërfaqësore, thjesht vetëm disa rregulla. Shikonte një besim të thellë, një marrëdhënie të thellë me dimensionin tjetër. Dhe këto diskutime që nganjëherë vazhdonin deri në tre apo katër të mëngjesit.
Fevziu: Ndërkohë sipas të dhënave shtëpia e Petro Zhejit ishte krejtësisht nën kontrollin e plotë të sigurimit të shtetit që mundohej të përgjonte kush hynte, kush dilte, çfarë flitej në shtëpinë e tij dhe ai prapë ishte indiferent ndaj kësaj gjëje.
Kryepiskopi: Unë besoj që na ka ruajtur Perëndia në njëfarë forme. Sepse në atë kohë nuk isha, nuk ishim shumë të ndërgjegjshëm për rrezikun. Jo se s’ishim të ndërgjegjshëm, por të rrëmbyer nga ky pasion.
Fevziu: Ose komunizmi po merrej me të vetët, se ishte periudha që po bënte spastrimet e tij të brendshme dhe ndoshta i harroi ata që i konsideronte kundërshtarët e tij të parë.
Kryepiskopi: Por, më vonë kam mësuar diçka unë. E kam mësuar kur isha në Amerikë.
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Ai që ishte, për një kohë sekretar partie në spitalin numër pesë, kishte gjyshin e tij ose të atin, shtetas amerikan, erdhën në Amerikë.
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Dhe ai më ka treguar një episod që unë nuk e dija, e morëm vesh më pas, po. Më tha që njëherë erdhën dy veta, nga sigurimi për të kontrolluar dollapin tënd. Çdo njeri kishte një dollap në punë.
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Dhe rregulli ishte që duhet të rrinin drejtori dhe sekretari i partisë. Drejtori nuk i la. Drejtor ishte Nestor Polimeri.
Fevziu: Nuk i la.
Kryepiskopi: Nuk i la.
Fevziu: Një drejtor që i thoshte jo Sigurimit të Shtetit.
Kryepiskopi: Po kishte dhe një mbrojtje besoj unë. Daja i tij ishte Spiro Koleka. Dhe e mori në telefon.
Fevziu: Megjithatë gjesti është kurajoz.
Kryepiskopi: E mori në telefon Sokol Kolekën, që ishte drejtori i Policisë për Tiranën ndoshta në atë kohë. Dhe i tha që unë atë e kam punëtorin më të mirë. Dhe i tha ai që, më jep mua ata në telefon. Biseduan me të. Unë nuk e dëgjova, tha, ky që më tregon se çfarë i tha, po ata ikën. Po ta kishin hapur dollapin, unë kisha atje një Bibël.
Fevziu: Kishit një Bibël në dollap?
Kryepiskopi: Siç duket njëri, një nga ata punonjësit atje. Një nga ata punonjësit mund ta ketë parë dhe mund të ketë denoncuar.
Fevziu: Ju e mbanit Biblën me vete?
Kryepiskopi: Atje e kisha me vete, kisha një në dollap atje.
Fevziu: Dhe e mbanit në punë.
Kryepiskopi: Dhe kjo Bibël ka një histori shumë të bukur. Kur isha i ri, kisha shumë dëshirë.
Fevziu: Po paska qenë prapë një shenjë e Zotit që ju ka shpëtuar. Se t’i thoshit jo Sigurimit të Shtetit duhet të ishte një nga mrekullitë që…
Kryepiskopi: Mrekulli ishte faktikisht.
Fevziu: Absolutisht, është e pamundur.
Kryepiskopi: Dhe Ungjillin e kishim siguruar për shembull, që e lexonim. Do doja të gjeja një Dhiatë të Vjetër që të ishte Bibla e plotë. Dhiata e Vjetër, Testamenti i Vjetër dhe Testamenti i Ri.
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Po ishte vështirë për t’u gjetur.
Fevziu: Pse?
Kryepiskopi: Po s’ekzistonte në shqip. Nuk ishte përkthyer akoma në shqip.
Fevziu: As përkthimi i vjetër i Kristoforidhit?
Kryepiskopi: Jo, vetëm ishin disa libra. Ishte Gjeneza, Eksodi, nuk ishte e gjithë Dhiata e Vjetër.
Fevziu: Se unë e di që ka përkthim Kristofori në 1810.
Kryepiskopi: Dy-tre. Dy-tre libra të tij. Dhe kur isha i ri, isha shumë i interesuar për këto gjuhët e vjetra. Dhe ishte një moment që duke parë ato librat e Champollion që kishte bërë deshifrimin e hieroglifeve të Egjiptit, shkova për të marrë bashkë me Petrën, shkova për të marrë një libër të Champollion në bibliotekën kombëtare, se ekzistonte. Bëra kërkesën që bëhej kartela. Shkoi kartela, sollën librin, në atë kohë ajo që shërbente aty, e thirri dikush po bisedonte, e plotësoi kartelën, më dha mua, mora librin. Unë gjithmonë se është libri i Champollion. Kur dola jashtë unë hap librin, ishte Bibla. E kam akoma atë Bibël.
Fevziu: Po, edhe?
Kryepiskopi: As ma kërkuan.
Fevziu: S’jua kërkuan më mbrapa?
Kryepiskopi: Jo. Ndoshta edhe ata që punonin mund të ishin, kishin frikë se pse ka dalë.
Fevziu: Pse ka dalë dhe do ishte një gabim fatal edhe për ta, mund t’i kushtonte vendin e punës dhe më tutje.
Kryepiskopi: Shumë.
Fevziu: Dhe ju e mbajtët këtë Bibël gjithmonë?
Kryepiskopi: Po, e kisha në spital, te dollapi im i punës, sepse në shtëpi kisha dhe një tjetër. Një Bibël tjetër.
Fevziu: Po Dhiatën e Vjetër nuk e gjetët asnjëherë?
Kryepiskopi: Jo, Dhiata e Vjetër ishte atje.
Fevziu: Ishte.
Kryepiskopi: Ishte te ky libri.
Fevziu: Po Testamentin?
Kryepiskopi: Të dyja janë, te Bibla e plotë janë të dy testamentet e vjetra dhe…
Fevziu: A i kishit në Bibël të dyja pastaj?
Kryepiskopi: Unë kisha vetëm të renë fillimisht. Dhe një libër tjetër që gjetëm, atë e blemë. Ndoshta ata persona mund t’i njohësh dhe ti. E shoqja që kishte Lik Toptani. Ishte katolike nga…
Fevziu: Rita.
Kryepiskopi: Punonim bashkë në spital. Edhe flisnim nganjëherë edhe për fenë, edhe për gjërat. Dhe ajo kishte një Bibël.
Fevziu: Dhe ata besonin, po?
Kryepiskopi: Ishim besimtarë. Edhe kishin një libër ata që donin dhe ta shisnin. Ishte një me format jashtëzakonisht të madh, po Dhiata e Re dhe e Vjetër.
Fevziu: Të dyja bashkë.
Kryepiskopi: Po, ilustruar nga Gustav Dore.
Fevziu: Në çfarë gjuhe?
Kryepiskopi: Në italisht.
Fevziu: Italisht. Po.
Kryepiskopi: Dhe po i thashë unë sa doni, po tha të marrim nja 2000 ose 3.000 lekë se në atë kohë ishte vështirësi. Thashë unë do ta marrim ne. Dhe vura 1.000 lekë unë, 1.000 lekë një shoku im, Agim Muja që tani ka ndërruar jetë. Vëllai i Yll Mujos. Edhe Petro Zheji. Vumë të tre nga 1.000 lekë dhe e blemë atë.
Fevziu: E ruani akoma?
Kryepiskopi: Unë kam pjesën e dytë. Pjesën e parë ndoshta e kishte ose unë kam pjesën e parë, pjesën e dytë e kishte Petro. Ndoshta mund të jetë tani, mund ta ketë pasur i biri i tij ose nuk e di.
Fevziu: Dikush që i ka trashëguar bibliotekën e tij. Në këtë kohë, a ekzistonte në Tiranën e fundviteve ‘80 një minikomunitet fetar që fliste dhe diskutonte për fenë?
Kryepiskopi: Po. Ishte një kishë e nëndheshme.
Fevziu: Ku ishte? Sepse kjo është gjëja që më bën shumë kurioz.
Kryepiskopi: Ishte një grup që ishte në Korçë.
Fevziu: Korça po, Korça e ka pasur gjithmonë.
Kryepiskopi: Ishte, po ishte një grup i dëgjuar ai, ishin tri motra, dy ishin motra biologjike, po kishin dhe një tjetër që prapë motër e quanin, po motra Cico. Në Tiranë ishte Theofan Popa, ishte një Koço Fështi, dhe ai që i mblidhte ishte At’ Kozmai. Një prift nga Vlora, i cili gjatë kohës së komunizmit ka bërë 3.000 shërbesa, kurora dhe pagëzime.
Fevziu: Në fshehtësi?
Kryepiskopi: Në fshehtësi.
Fevziu: Ju e dini që për një pagëzim, Atë Shtjefën Kurti u pushkatua në Shkodër dhe gjyqi u bë ekzaktësisht në kishën ku ai kishte kryer shërbesat e tij fetare. Domethënë At’ Kozmai rrezikonte dënimin me vdekje në qoftë se dikush do të tregonte.
Kryepiskopi: Ai ka qenë një prift hero, pa shumë fjalë, pa shumë trompeta e mburrje, ai e mbajti gjallë besimin gjatë gjithë kësaj kohe. Kudo shkonte.
Fevziu: Në Tiranë?
Kryepiskopi: Në Tiranë, në Korçë.
Fevziu: E arriti vitin 1990?
Kryepiskopi: Po, edhe me atë kam dhe një histori personale unë. Ishte prifti që më pagëzoi mua.
Fevziu: Prifti që ju pagëzoi. Në bodrumin e shtëpisë së tij?
Kryepiskopi: Në fshehtësi gjithmonë.
Fevziu: Në fshehtësi. Në cilin vit?
Kryepiskopi: Në ‘84-ën.
Fevziu: Në ‘84-ën? I paskeni shpëtuar dy herë, e paskeni bërë borxh me komunizmin, dhe me Biblën e me pagëzimin.
Kryepiskopi: Po. Dhe djali i tij.
Fevziu: Ishit vetëm ju dhe ai?
Kryepiskopi: Unë, ai dhe Petro, se kumbari është dëshmitar.
Fevziu: Po dëshmitar?
Kryepiskopi: Dhe djali i tij rrinte rrotull për të parë se mos gjente njeri, mos e bënte. Ne erdhëm në Vlorë, pastaj nga Vlora deri në Bestrovë ku ishte shtëpia e tij, erdhëm me të njëjtin autobus po jo bashkë dhe ai hyri nga një anë e fshatit, ne hymë nga ana tjetër që të mos na shihnin fshatarët së bashku. Djali i tij ruante rrotull.
Fevziu: Edhe ai duhet të ketë qenë nën vëzhgim të sigurimit besoj?
Kryepiskopi: Ai është prift tani. Djali, djali i tij. Dhe në vitin kur u hapën kishat, ishte nga të parët.
Fevziu: Dhe pagëzimi u bë në Bestrovë?
Kryepiskopi: Në Bestrovë. Në bodrum. Në bodrumin e shtëpisë së tij. Shtëpia është akoma atje. Kur isha me rastin e 25-vjetorit të ndërrimit të jetës së tij, që Bashkia e Vlorës i dha një dekoratë. Shkuam, vizituam dhe shtëpinë e pashë përsëri atë bodrumin.
Fevziu: Të njëjtin vend ku ju u pagëzuat në vitin 1984.
Kryepiskopi: Me këtë pastaj, ky u bë një prift i nevojshëm dhe kur ishte në moshë pak më të vjetër, u bë dhe Episkop.
Fevziu: Kur u bë Episkop?
Kryepiskopi: U bë Episkop. Dhe unë isha një nga tre Episkopët që morëm pjesë në dorëzimin e tij. Unë nuk kam dëgjuar, nuk kam lexuar në ndonjë vend, ndoshta mund të ketë një rast të tillë që prifti që të ka pagëzuar ty, ti të jesh një nga ata Episkopët që ta bësh që ta dorëzosh atë Episkop.
Fevziu: Po këto janë rastësitë e historisë, sidomos në një vend si Shqipëria që ka kaluar nëpër anormalitet, jo në normalitet të gjërave.
Kryepiskopi: Dhe ky prift, ndoshta nuk mund të kishte arsimin nga jashtë, se nuk ekzistonin këto shkollat, po kishte një edukim shumë të thellë shpirtëror. Për shembull, kur flisnim me të vazhdimisht citonte nga shkrimi i shenjtë, pothuajse e dinte të gjithin përmendësh. Dhe citimi i vinte në mënyrë natyrale.
Fevziu: Ai ishte dorëzuar prift përpara viteve ‘67, domethënë e kishte ushtruar profesionin?
Kryepiskopi: Visarioni, Visarion Xhuvani. Ky donte të bëhej murg faktikisht. Por e ëma shkoi e iu lut Visarionit duke i thënë që unë kam katër vajza, ky është i vetmi djalë që do kujdeset. Edhe e thërriti Visarionin.
Fevziu: Visarion Xhuvani ka vdekur, ka ndërruar jetë në Elbasan, në mos gaboj?
Kryepiskopi: Në manastirin e Shën Joan Vladimirit.
Fevziu: Dhe varrosur në Shën Gjon.
Kryepiskopi: Dhe ai tha, jo, do të bëhesh prift i martuar. Po në fund të jetës përsëri u bë murg.
Fevziu: U bë murg në fund të jetës?
Kryepiskopi: Në fund të jetës. Dhe u bë Episkop.
Fevziu: Çfarë historie! Ndërkohë, kur menduat ju që besimi fetar do të ishte e ardhmja e jetës suaj?
Kryepiskopi: Unë besoj që shkëndija e parë ishte që në momentin kur lexova Ungjillin.
Fevziu: Që në moshën 18-vjeçare?
Kryepiskopi: Që kur lexova atë. A nuk ishte se kisha bërë një betim. Po që, nuk shikoja një mënyrë tjetër të jetesës, një jetën time.
Fevziu: Kur e morët vendimin që realisht do dorëzoheshit prift?
Kryepiskopi: Pothuajse edhe para pak para pagëzimit. Me dëshirën gjithmonë se nuk e dinim se çfarë do të ndodhte.
Fevziu: Jo patjetër. Në vitin ‘84 komunizmi dukej i pakontestueshëm dhe i palëvizshëm.
Kryepiskopi: Dhe kur ju thosha të tjerëve, nganjëherë ca shokëve të ngushtë, shikonin pak si me habi. Çfarë prifti, ku ka?
Fevziu: Po me miqtë kur bisedonit, mendonit që komunizmi mund të binte?
Kryepiskopi: Shpresa gjithmonë ishte që një ditë, po nuk e dinim që do…
Fevziu: Po, nuk ishte materializuar.
Kryepiskopi: Jo, nuk e dinim që do të ndodhte në jetën tonë apo do të ndodhte diku më vonë. Sepse unë besoj që e keqja prishet nga vetja. Nuk mund të vazhdojë kohë të gjatë ajo.
Fevziu: Varet si ta shohësh, në Rusi zgjati 70 e ca vjet.
Kryepiskopi: Po. Mund të zgjaste, por prapë do të prishet. Po një moment po, patjetër. Se nuk mban dot ajo gjë.
Fevziu: Kur e ndjeve që komunizmi po binte?
Kryepiskopi: Po nga fundet e viteve ‘80, filloi diçka të lëvizte. Sidomos mbas ngjarjeve në Rumani pothuajse u bë e qartë që u kuptua nga të gjithë.
Fevziu: Ishte çështje ditësh apo muajsh, as viti nuk e kapte.
Kryepiskopi: Dhe mandej në vitet ‘90 u larguam. Isha unë, Petro Zheji dhe një kushëri i tij dhe ishte dënuar 17 vjet në burg për tentativë arratisjeje. U liruan, atëherë sa u liruan ashtu dhe shkuam fillimisht në Itali. Nga Italia pastaj në Amerikë.
Fevziu: Shkuat në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ku vendosët në Shtetet e Bashkuara të Amerikës?
Kryepiskopi: Fillimisht unë isha në Florida. Dhe aty rashë në kontakt me Kryepeshkopatën shqiptare të saj, të cilët edhe më sponsorizuan për studimet për bursa.
Fevziu: Kush ishte në atë kohë Kryepeshkop?
Kryepiskopi: Jo, s’kishin peshkop, po ishte Atë Arturi, kancelari, kancelari i saj. Por u thashë dhe atyre këtë gjë, që nëse do hapet kisha në Shqipëri, që do funksionojë, unë do kthehem, i thashë. Po ato thanë me mendje që kush vjen në Amerikë nuk kthehet.
Fevziu: Nuk kthehet më. Dhe nga Florida u transferove në Boston për të filluar.
Kryepiskopi: Sepse ishte shkolla në Boston.
Fevziu: Për të filluar studimet teologjike. Sa vjet zgjatën?
Kryepiskopi: Ajo e gjitha zgjati katër vjet. Po e bëra dhe me një lloj ndërprerje, erdha pak në ‘93-shin këtu, pastaj shkova përsëri.
Fevziu: Sa vjet qëndruat në Shtetet e Bashkuara të Amerikës?
Kryepiskopi: Nga ‘90-ta deri në ‘93-shin, pjesa e parë. Pastaj shkova përsëri për studime pas ‘95 dhe ‘96.
Fevziu: Fortlumturi, si ishte mbërritja e parë në Amerikë? Ishte një shok kulturor?
Kryepiskopi: Në fakt, jo shumë, po ishte një shok, madje ishte një shok edhe nga Italia atje.
Fevziu: Dhe nga Italia, patjetër.
Kryepiskopi: Ishte tjetër sepse ishin gjithçka me përmasa shumë të mëdha. Gjithçka. Dhe ajo që vura re unë në Amerikë, të paktën para, në vitet ’90, se tani Amerika ka ndryshuar.
Fevziu: Ka ndryshuar shumë. Po sot edhe mediat, rrjetet sociale e kanë krijuar një botë më globale.
Kryepiskopi: E thjeshtësia, në Amerikë më duken njerëzit më kurajozë. “Po”-ja ishte “po”, “jo”-ja ishte “jo”. Për shembull, në Itali si dhe këtu te ne nganjëherë që s’thonë as po, as jo. Nga një zyrë te një zyrë tjetër, s’e kemi ne, s’e kemi atje. Atje, njerëzit ishin më të sqaruar, jo se ishin më të mirë se ne, si njerëz, po janë më të sqaruar. Për shembull, janë më të drejtpërdrejtë për të komunikuar. Unë jam mirënjohës për ato vitet që isha atje.
Fevziu: Po vendosët të mos qëndronit.
Kryepiskopi: Po, ju thashë ju në fillim, pa përse.
Fevziu: Nuk u tunduat asnjë moment?
Kryepiskopi: Me thënë të drejtën, jo. Jo, dhe megjithëse ata më afruan disa gjëra për të qëndruar atje se kishin nevojë dhe te kisha.
Fevziu: Kishin nevojë, po?
Kryepiskopi: Kishin dhe nevojë.
Fevziu: E kam biseduar me Atë Artur Liolin atë gjë që ai kërkonte patjetër.
Atë Artur Liolin
Kryepiskopi: Nuk i erdhi mirë kur ika, por unë isha, si të thuash, i drejtë me të, i kisha thënë që do të iki. Arsyeja që vendosa ishte kjo. Unë mendova që në Shtetet e Bashkuara një prift më shumë, një më pak do të jetë njësoj. S’kishte nevojë shumë Amerika për mua. Në Shqipëri në atë kohë kishte nevojë. Pothuajse ishte e shkatërruar gjithçka. Dhe ajo që mësojmë ne, pikërisht se për çfarë mësojmë ne teologji? Mësojmë pikërisht, pra, që ne duhet t’i përgjigjemi thirrjes. Në qoftë se ka nevojë, kjo është thirrja. Thirrja për t’u bërë klerik nuk do të vijë, se do të vijë Perëndia të na thotë ne që nesër bëhu klerik. Kur shikon nevojën ti, do të thotë që ke një thirrje. Nëse ti shikon në rrugë dikë që po vdes urie, çfarë nevoje ke për thirrje? Duhet ta ndihmosh, t’i japësh diçka. Kjo është thirrja. Dhe këtu ishte një nevojë shumë e madhe. Madje unë nuk e kam parë këtë asnjëherë sakrificë, sepse shumë njerëz kanë lënë vendet e tyre, kanë shkuar në vende të tjera duke si misionarë.
Fevziu: Po kush merr një mision fetar mbi vete nuk mund të mendojë komoditetin të parin.
Kryepiskopi: Kthimi në vendin tënd nuk është as mision, është një detyrë që ke për vendin tënd. Të ka rritur, ka ndihmuar, ke lindur atje, kështu që ke një detyrë.
Fevziu: Kur ka qenë takimi i fundit me Petro Zhejin?
Kryepiskopi: Takimi i fundit me Petro Zhejin ka qenë mbas takimit që kemi bërë në Amerikë. Ka qenë kur u kthye nga Amerika. Pastaj unë isha në Korçë dhe nuk pata mundësi që të ishim.
Fevziu: Ju keni deklaruar më herët që në një masë të gjerë të shoqërisë shqiptare shpeshherë të qenit ortodoks identifikohet me grekun.
Kryepiskopi: Ky është një realitet që ne kemi parë shpeshherë.
Fevziu: Sidomos në zonat e jugut po flasim.
Kryepiskopi: Ndoshta dhe nga…
Fevziu: Se një ortodoks i Shkodrës nuk identifikohet me grek. Por një ortodoks në Korçë apo në Gjirokastër shpeshherë identifikohet me…
Kryepiskopi: Kjo është një temë shumë e rëndësishme dhe ndoshta të më lejosh pak ta shpjegoj. Ortodoksët shqiptarë në jug kishin mundësi për të ndërruar disa gjëra. Mund të shpalleshin që në fillim si grekë. Pas pavarësisë. Në atë kohë, të gjithë ata u shpallën, ose pjesa më e madhe u shpallën si shqiptarë dhe e kanë ruajtur atë gjë. Afrimi ishte kulturor me grekët, se ishte i njëjti besim, i njëjti rit që bëhet si do të jetë, siç ndjehet për shembull, një katolik ndjen një afrim shpirtëror me katolikët në Itali ose me të tjerët, apo me katolikët e tjerë që janë. Unë besoj kjo më tepër ka qenë një përshtypje mediatike. Duke u përsëritur vazhdimisht këto gjëra pa njohur mirë historinë, sepse pjesëmarrja e ortodoksëve në Rilindje dhe në pavarësi është evidente.
Fevziu: Po pse morën pjesë ata? Naum Veqilhaxhi në gjykimin tim është njeriu që fillon Rilindjen kombëtare dhe që klika e Naum Veqilhaxhit është dokumenti i parë i Rilindjes kombëtare. Në gjykimin tim e dhe besoj s’e gaboj.
Kryepiskopi: Po të mos ndiheshin shqiptarë nuk do ta bënin atë ata. Po ata ishin shqiptarë dhe ndiheshin shqiptarë. Dhe besoj pjesa më e madhe e atyre ose të paktën ata që i njoh gjithmonë e kanë pasur këtë gjë. Afrimi kulturor ka qenë diçka tjetër. Kjo ka marrë përmasa shpeshherë në media.
Vazhdimisht duke mos njohur mirë shumë pjesë të historisë.
Fevziu: Jo vetëm aq, po kam përshtypje, ka një pretendim ose një perceptim që shpeshherë grekët janë unifikuar me besimin fetar. Pra, nacionalizmi, nacionaliteti dhe besimi fetar kanë qenë një. Te shqiptarët për arsye të përkatësisë në katër besime fetare, dy po i ndajmë dhe myslimanët në shiitë dhe sunitë, pra në bektashi dhe myslimanë. Nuk mund të identifikohej nacionaliteti me fenë, sepse ndryshe ne do të kishim probleme shumë të mëdha. Ky ndoshta ka qenë një nga keqkuptimet e para.
Kryepiskopi: Dhe kjo nuk ka ndodhur vetëm në Greqi, ka ndodhur edhe në Serbi. Identifikimi i fesë.
Fevziu: Edhe në Serbi, patjetër, shumë i fortë.
Kryepiskopi: Etnia është diçka që ne nuk e ndryshojmë. Ne mund të ndryshojmë besimin. Çdo njeri është i lirë.
Etnia është diçka që ti lind, por nuk e zgjedh dot, kurse besimin ti mund ta zgjedhësh në jetën tënde.
Madje unë besoj që mohimi i etnisë është një mohim i Zotit. Sepse nëse Zoti ty të ka lindur si shqiptar, si italian, si grek, nuk je ti që e ndryshon. Është si puna e gjinisë, as gjininë nuk mund ta ndryshosh, është diçka që je i krijuar në atë formë.
Fevziu: Tani po i vijnë rrotull me ligje dhe mund ta shohim edhe kështu.
Kryepiskopi: Pikërisht, prandaj dhe ne e kundërshtojmë këtë. E kundërshtojmë edhe si një fyerje karshi perëndisë, se s’mund të ndryshosh këto gjëra, as etninë nuk e ndryshon.
Fevziu: Që ka zgjedhur përkatësinë tuaj gjinore në lindje?
Kryepiskopi: Edhe në shkrimet e shenjta gjithmonë flitet që të gjithë popujt, të gjitha gjuhët, gjithkush ka një etni të caktuar. Por besimi është një zgjedhje që bën çdo person për atë që beson. Dhe nacionalizmi..
Fevziu: Pra, me përkatësinë etnike ne lindim, kurse besimin e zgjedhim.
Kryepiskopi: E zgjedhim. Është e drejta e çdo njeriu që të besojë ose të mos besojë ose të ndryshojë besimin e tij fetar. Por jo etninë. Etnia nuk mund të ndryshohet.
Fevziu: Jo etninë s’e ndryshon dot. Mund të ndryshosh pasaportën, por jo etninë.
Kryepiskopi: E tjetër gjë ajo pasaporta, po etninë s’e ndryshon dot kurrë.
Nuk e ndryshon dot. Dhe në kuptimin e thellë fetar duhet të kemi atë kujdesin që etnia nuk mund të identifikohet krejt gjithmonë me besimin. Ti mund të jesh, për shembull, pjesëtar i një etnie, po ndoshta besimin nuk e ke.
Fevziu: Po mund të jetë një serb dhe një grek, nuk janë e njëjta etni, po mund të jenë në të njëjtin besim fetar.
Kryepiskopi: Etnia gjithmonë duhet të jetë diçka personale e njeriut e që nuk ndryshohet. Dhe ne vazhdimisht e kemi në të gjitha, të paktën në teori, konferencat panortodokse vazhdimisht, madje është një Sinod Ekumenik që kanë e dënuar filoetninë. Në kuptimin kur ti e vendos mbi të gjitha të tjerat. Kisha është universale. Kisha është katolike. Katolike vjen nga greqishtja që përfshin të gjithën. Katholikos që përfshin të gjithën.
Nuk ndan sepse kisha nuk është për uniformitetin të gjithë një etni, është për unitetin.
Fevziu: Kam përshtypjen që, nëse u kthehemi pas relacioneve historike, ka dhe një lloj paragjykimi që ka ardhur nga angazhimi i klerikëve grekë me origjinë greke në momentet e para të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë: betejat për të mos njohur gjuhën shqipe, betejat e tjera për të mos lejuar krijimin e një Kishe Autoqefale Shqiptare. Ju e njihni shumë mirë historinë e Fan Nolit, i cili u dorëzua prift në një peshkop rus për arsye se nuk lejohej që të bënte tentativën e tij për të krijuar.
Fevziu: Pra, a ka pasur një keqkuptim të krijuar në këto raporte mes kishës ortodokse greke dhe asaj shqiptare që çuan?
Kryepiskopi: Po, pa dyshim që gjersa kur shikohet në këtë formë, gjithmonë do të ndodhin përplasje. Por duhet të kuptojmë dhe proceset historike. Në fillim, nacionalizmi në vendet e Ballkanit u duk si një nevojë shumë e madhe për t’u çliruar.
Fevziu: Patjetër, me lidhje të fortë me fenë.
Kryepiskopi: Dhe shpeshherë edhe klerikët e përkrahin këtë formë. Po nganjëherë kjo u kthye si bumerang. Në kuptimin që krijoi përçarje, se një etni do ta përjashtonte etninë tjetër.
Edhe një luftë e përgjakshme, është bërë ndërmjet grekëve dhe bullgarëve. Të dy ishin ortodoksë. Po ishte një luftë ndëretnike, jo ndërfetare.
Fevziu: Jo ndërfetare, s’kishte lidhje me fenë, kishte lidhje me Selanikun.
Kryepiskopi: Me problemet e tyre, çfarë pretendonin. Dhe në kuptimin kishtar, për shembull, një teolog shumë i famshëm, Alexander Schmemann, nga rusët e bardhë që shkuan në Francë dhe pastaj ai e ka quajtur këtë proces “murtaja etnike brenda kishës”.
Fevziu: Pra, kur etnia filloi të transformonte besimin.
Kryepiskopi: Abuzohet mbi etninë për arsye politike, gjeostrategjike, çfarë mund të kenë shtetet e ndryshme. Ajo që duhet të bëjë vazhdimisht kisha dhe duhet të predikojë vazhdimisht kisha është pikërisht kjo gjë: që etnia nuk mund të ndryshohet.
Dhe të gjithë popujt janë të ftuar që të jenë pjesë e kishës. Nuk është se ka popuj të privilegjuar dhe popuj më pak të privilegjuar.
Fevziu: A ka një harmoni kaq të madhe sa thuhet mes besimeve fetare në Shqipëri?
Një miku im, për shembull, Fatos Lubonja e quan që kjo harmoni vjen nga mungesa e besimit të thellë shqiptarëve. Jo nga besimi i thellë, po nga mosbesimi.
Kryepiskopi: Një nga elementët, po jo të gjithë elementët. Sepse konfliktet ndodhin kur abuzohet dhe mbi fenë.
Kur kalohet në disa ekstreme që ti nuk e pranon më atë tjetrin fare. Ndodhin ato konfliktet e mëdha që nxiten. Deri tani në vendin tonë, vetë fakti që asnjë nga klerikët zyrtarë, kanonikë të çdo grupimi, nuk ka dalë e ka folur kundër të tjerëve, kundër fesë tjetër.
S’kemi ne fjalime.
Fevziu: Jo, nuk kemi. As retorikë, as gjeste.
Kryepiskopi: Po kjo nuk është diçka e paktë. Çfarë do të ndodhte sikur të kishim gjëra të tilla?
Fevziu: Retorikë antifetare, ndërfetare, do të ishte e tmerrshme.
Kryepiskopi: Vetë fakti që ne vizitojmë njëri-tjetrin për festat fetare, ne nuk jemi një aparat të masim se çfarë mendojnë njerëzit në zemrat e tyre, po vetë fakti që ne japim një dëshmi është një dëshmi shumë e rëndësishme. Edhe në Korçë, kur më shikonin mua së bashku me myftiun, të gjithë ndiheshin mirë që s’ka diçka për të. Në qoftë se do ta shikonin duke u grindur, do përçahej edhe komuniteti, pa diskutim.
Dhe në këtë formë, besoj që është një element për t’u lavdëruar.
Fevziu: Shumë veta e përmendin raportin tuaj me myftiun në Korçë, në momente delikate të tensioneve fetare që në fakt nuk shmangen dot asnjëherë.
Kryepikopi: Se gjithmonë mund të jenë prona, gjëra ka shumë.
Fevziu: Po raportet me drejtuesit e komuniteteve fetare tashmë që ju drejtoni kishën ortodokse autoqefale, si i keni?
Kryepiskopi: Unë besoj që janë marrëdhënie jashtëzakonisht të mira dhe rrallë mund të gjenden në vende të botës. Ne kemi një këshill ndërfetar, i cili drejtohet me rotacion çdo vit nga njëri nga drejtuesit, në të cilin nuk bëjmë diskutime, debate teologjike, po bëjmë diskutime të jetës, dialog të jetës.
Për shembull, për çështjet etike, kemi të njëjtin qëndrim, për çështjet e pronave, drejtësisë e këtu kemi të njëjtin qëndrim. Vetë fakti tregon që ia dhe për rastin e këtij ligjit për gjininë, kisha, komuniteti mysliman, bektashi, të gjithë katolikë, bëmë një deklaratë të përbashkët. Gjithmonë me respekt drejtuar të tjerëve dhe personave që janë përgjegjës për legjislacionin.
Fevziu: Pra, ju keni një harmoni mes jush? Ka dy çështje që mbeten problematike në komunitetin ortodoks. E para problemi i pronave. Çfarë po ndodh me pronat?
Kryepiskopi: Ky është një problem jo vetëm për komunitetin tonë.
Fevziu: I gjithë komunitetit fetar, patjetër.
Kryepiskopi: Më saktë ky ka qenë një gabim strategjik i shtetit shqiptar që nga fillimi. Nëse do t’ua kishin kthyer pronat komuniteteve fetare, do ishin më të pavarura. Se çfarë është autoqefalia që flitet?
Fevziu: Pavarësi.
Kryepiskopi: Pavarësia ekonomike. Ose cilat janë kushtet që jepet një autoqefali?
Së pari, duhet të kesh pavarësinë financiare që do ta mbash kishën. Dhe e dyta duhet të kesh shkollimin, gjithë infrastrukturën e arsimit për të krijuar klerikët, Episkopët dhe gjithë të tjerët.
Fevziu: Që mos t’i marrësh nga një shtet tjetër.
Kryepiskopi: Se do jesh i pavarur. Tani si mund të jesh i pavarur kur ti nuk ke asnjë nga këto?
Dhe gjatë këtyre viteve u realizuan dy gjëra shumë të rëndësishme që ndoshta njerëzit nuk i vënë re.
Fevziu: Që janë?
Kryepiskopi: Që janë, e para ndërtimi i një infrastrukturë arsimore. Që e hapëm që në fillim për t’i studiuar të gjithë kandidatët tanë në këtë vend.
Fevziu: Deri në nivelin përfundimtar.
Kryepiskopi Joan: Deri në universitet.
Për studime pasuniversitare mund t’i dërgosh edhe në vende të tjera se dhe ata janë më të pjekur.
Prandaj dhe çështja e pronave nuk është vetëm çështje juridike, është çështje juridike dhe e drejtësisë. Po do ishte dhe një çështje e sigurisë kombëtare. Se në qoftë se nuk janë të pavarur, do varen diku dhe shteti duhet të kishte ndihmuar pak në këtë, sepse ishte dhe shteti që i shkatërroi komunitetet fetare. Shteti shqiptar i shkatërroi.
Fevziu: Po, pavarësisht se shteti komunist…
Kryepiskopi: S’ka rëndësi, duhet t’i kishte ndihmuar. Dhe ndihma më e madhe do ishte t’i kishin kthyer pronat. Ishte shumë e lehtë në fillim. Ishin marrë me një dekret.
Fevziu: Dhe i ktheheshin po me të njëjtin dekret.
Kryepiskopi: Me një dekret dhe mbaronte zgjidhja. Por nuk u zgjodh kjo, u zgjodh kjo tjetra.
Fevziu: Sot jemi në një kaos jo vetëm për besimet fetare, por për të gjithë popullin shqiptar, është një nga plagët që në fakt po dëmton shoqërinë shqiptare.
Kryepiskopi: Po shkatërrimi i kadastrës së një vendi është shkatërrimi i një vendi.
Fevziu: Absolutisht. I bazave mbi të cilat është mbështetur.
Kryepiskopi: Prandaj dhe e quaj këtë që kjo do ishte diçka strategjike për vendin tonë. rregullimi i pronës që në fillim. Dhe është çështje edhe e sigurisë kombëtare.
Fevziu: Si mund ta rregullonte pronën një klasë politike që erdhi, e cila ishte rritur në mungesë të pronës dhe pa e ditur çfarë është prona?
Kryepiskopi: Prandaj po vuajmë pasojat.
Fevziu: Prandaj po vuajmë pasojat, sot është produkt i kësaj. Dhe problemi i dytë me të cilin përballet kisha ortodokse është çështja e censusit. A keni të dhëna ju sa për qind e popullatës janë ortodoksë?
Kryepiskopi: Sipas tonave, çfarë kemi ne ato, se nuk kemi bërë një census, ne besojmë që minimumi mund të jetë 20%.
Fevziu: 20%?
Kryepiskopi: Po, minimumi. Ja të them unë diçka për censusin. Në censusin e fundit, as unë s’jam regjistruar. S’më kanë regjistruar.
Fevziu: As ju s’jeni regjistruar?
Kryepiskopi: Po. Edhe një pjesë e madhe e klerikëve që njoh unë në Korçë nuk janë regjistruar.
Fevziu: Kryepeshkopi nuk është regjistruar?
Kryepiskopi: Tani, në fshatra, në shumë fshatra s’ka shkuar njeri. Vetëm i ka shkruar ajo.
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Nuk them se ka pasur ndonjë komplot, por jo të trajnuar mirë.
Fevziu: Një neglizhencë ose një gabim në regjistrim.
Kryepiskopi: Edhe në pyetësor, se edhe mënyra si e pyet si është ngritur, të gjitha janë.
Fevziu: A ka një krizë të besimeve fetare në përgjithësi?
Kryepiskopi: Në fakt, fjala krizë duhet të shtjelluar pak. Gjatë gjithë kohës ka një krizë. Si në jetën personale të njeriut, po dhe në shoqëri. Shoqëria gjithmonë është duke kërkuar diçka. Dhe një fenomen që mund të duket për një kohë, qoftë dhe 100 vjet, nuk do të thotë se do vazhdojë në atë formë. Ja së fundi unë lexova diçka shumë interesante në Francë. Një vend i shquar për laicitetin.
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Ishin pagëzuar përpara Pashkës që kaloi rreth 20.000 të rinj francezë. Dhe ishte bërë një sondazh që pse kjo s’kishte ndodhur ndonjëherë në Francë, një masivitet kaq i madh i të rinjve në kishë. Dhe pjesa më e madhe u përgjigjën nga një përvojë personale, që mund të kenë pasur ato me besimin.
Një pjesë tjetër më e vogël nga miqtë ishin influencuar. Gjë që do të thotë që njerëzit gjithmonë do jenë në kërkim për të kërkuar diçka. Unë besoj që shumë qytetërime, sidomos qytetërimi i fundit që jemi ne sot, jo i fundit që do jetë i fundit, por që deri tani është, ka një problem shumë të madh, sepse është i vetmi qytetërim që nuk ka një përgjigje për pyetjen e ekzistencës së njeriut. Të gjitha qytetërimet e tjera, të drejta, të padrejta, beson, nuk i beson, e kanë një përgjigje. Ky nuk ka.
Fevziu: Ju mendoni që qytetërimi modern nuk e ka një?
Kryepiskopi: Nuk ka një përgjigje, pse është jeta? Pse je edhe mos të jesh? Libri më i famshëm i filozofisë moderne i Heidegger-it.
Pikërisht fillon me këtë pyetje. Pse ka diçka dhe të mos ishte asgjë? Pse ekziston diçka? Pa këtë përgjigje është shumë vështirë që njeriu të drejtohet në jetën e tij.
Fevziu: Dhe ju mendoni që gjithsesi besimet fetare i japin një lloj orientimi kësaj gjëje?
Kryepiskopi: Të gjithë e japin atë qëllimin. Thashë, mund të jetë e drejtë, mund të jetë e padrejtë ose edhe Freud, një ateist, këtë e thotë. Ne mund të themi thotë me siguri, nuk po e citoj fjalë për fjalë, po idenë, që, qëllimi i ekzistencës bie ose ngrihet vetëm me dimensionin fetar.
Se në qoftë se je krijuar nga rastësia, se u bashkuan ca molekula, s’ka qëllim. Cili është qëllimi i jetës së njeriut? Qëllimi përfundimtar? Jo vetëm thjesht një pjesë e jetës.
Fevziu: Ka disa kriza bota moderne sot që lidhen me teknologjinë, me mënyrën se si qenia njerëzore do të përshtatet ndaj saj, IA. Natyrisht janë dhe shumë më të thella që lidhen me ekzistencën njerëzore.
Fevziu: Ju erdhët në detyrë pas largimit nga jeta të kryepeshkopit Anastas dhe për shumë kohë jeni konsideruar një nga bashkëpunëtorët dhe nxënësit e tij. Si ka ndikuar te ju personalisht kryepeshkopi?
Kryepiskopi: Çdo njeri i madh nëpërmjet shembullit, jetës, veprës së tij, fjalës së tij ndikon, të gjithë ne ndikojmë njëri-tjetrin në forma të ndryshme. Unë me Kryepiskopin jemi takuar në vitin 1992 në Boston, në shkollë kishim një profesor, i cili më vonë u bë kryepiskop në Amerikë i kryepeshkopatës greke Dhimitri Vrestrenos, i cili ishte pothuajse moshatar me kryepiskopin dhe kishin qenë në një miqësi shumë të gjatë që më herët.
Ai më tha që ka ardhur dikush që do të jetë një bekim për kishën tuaj. Më foli rreth jetës së tij dhe në 1992 kontaktova. I thashë që sa të mbaroj studimet do të kthehem. Ai u gëzua kur i thashë këtë gjë dhe kur erdha këtu filluam dhe për 33 vjet kemi qenë së bashku dhe me bashkëpunëtorët e tjerë.
Unë isha nga të parët sepse isha dhe Peshkopi i parë shqiptar që u dorëzua dhe ajo ka qenë një ditë gëzimi shumë e madhe për Kryepiskopin.
Fevziu: Edhe unë jam befasuar kur e kam parë faktin që një shqiptar erdhi dhe u dorëzua peshkop. Ishte një lajm goxha i madh dhe pozitiv pas një mungese prej shumë e shumë vitesh.
Kryepiskopi: E kam parë jetën e tij edhe nga afër, përpjekjet e mëdha që ka bërë për të ngritur një kishë. Vizioni i tij ishte të ndërtonte një kishë solide lokale.
Fevziu: A e dëmtoi përkatësia e tij greke autoqefalinë shqiptare?
Kryepiskopi: Ndoshta shpeshherë në media, por puna që bëri ai forcoi autoqefalinë. Po të mos kishte bërë punën e madhe me HECE-t për kishën ne sot do të kishim falimentuar, kjo ishte një vepër për të ruajtur pikërisht autoqefalinë e Shqipërisë dhe kur ka ardhur në fillim Kryepiskopi që u dërgua nga Patriarkana i vuri disa kushte: një nga kushtet ishte që të mos cenohet autoqefalia sepse kishin dalë disa teologë në Greqi që thoshin që kisha nuk ekziston dhe që Autoqefalia ka mbaruar.
Fevziu: Pra, që e ka kryer misionin e saj që nga Kongresi i Beratit dhe deri më pas.
Kryepiskopi: Një nga kushtet që i vuri Kryepiskopi Anastas Patriarkanës ishte ndërtimi i një kishe lokale solide dhe jo një koloni pasi pa qenë solide nuk do të kishte të ardhme dhe të mos cenohej autoqefalia.
Një nga kushtet që vuri Kryepiskopi Anastas ishte dhe kjo sepse në vizionin e tij ai e kuptonte që nëse nuk do të ndërtohej një kishë lokale solide nuk do të ketë të ardhme ajo gjë. Në intervistën e fundit që ka dhënë në Greqi pikërisht këtë ka thënë: “unë nuk shkova atje (në Shqipëri) për të ndërtuar një koloni, por për të ndërtuar një kishë”.
Në Greqi populli dhe pjesa më e madhe e nderon, e adhuron, por kishte njerëz që nuk iu duk aq grek sa duhet sipas tyre.
Fevziu: Normal sepse ka radikalë, për shqiptarët nuk ishte aq shqiptar, për grekët nuk ishte aq grek sa duhet dhe kjo ndodh rëndom.
Kryepiskopi: Vepra tregon.
Fevziu: A është e vërtetë që ishte me origjinë shqiptare nga e ëma? Sepse në CV-në e publikuar nga kisha thotë se vjen nga familja Malltezi?
Kryepiskopi: Malltezi janë nga Preveza, ka mundësi të kenë qenë, nuk mund të them se çfarë ishin.
Fevziu: Si ishte në jetën e përditshme?
Kryepiskopi: Kryepiskopi Anastas ishte një njeri i thellë, zemërdhembshur, përpiqej që të kuptonte nevojat e gjithsecilit për t’i plotësuar, por në të njëjtën kohë ishte edhe i qëndrueshëm në veprën e tij.
Fevziu: Thyerja e Kryepiskopit Anastas në raport me mediat ka qenë çështja e eshtrave të Kosinës, ku eshtrat e disa banorëve lokalë të fshatrave të Përmetit, jo për faj të Kishës, edhe pse vetë të afërmit morën dhe shitën eshtrat e tyre për ushtarë grekë. Në atë kohë kisha nuk mbajti distancën e nevojshme nga një gjë e tillë sepse eshtrat e personave të nxjerrë nga varret ishin eshtra ortodoksësh shqiptarë.
Kryepiskopi i ndjerë, Anastas
Kryepiskopi: Kisha që në fillim nuk ishte e qartë se çfarë kishte ndodhur me ata persona. Ata nuk ishin pajtuar nga kisha, ishte një program i qeverisë greke për t’i mbledhur ato.
Gabimi ishte që prifti u përfshi në këtë ngjarje, por prifti në çdo zhvarrim duhet të jetë që të bëjë shërbesën, është një pjesë e detyrueshme, kushdo qoftë personi që zhvarroset dhe sot ne kur zhvarroset dikush bëjmë një shërbesë të shkurtër edhe kur rivarroset dhe zhvendoset diku tjetër në shërbesë e bëjmë ne atë. Nuk e di masën se sa ishte përfshirë ai për gjërat e tjera, por nuk ishte nga kisha kjo. Që prifti lokal duhet të ishte, duhet të ishte se edhe sot nëse do të jetë një i krishterë ortodoks dhe do një shërbesë jemi të detyruar ta bëjmë, si puna e mjekut. Mjeku dhe prifti kanë të njëjtën gjë, kushdo qoftë i plagosur edhe armiku i plagosur duhet ta shërojë. Edhe prifti bën shërbesën, shërbesa nuk është dekoratë është detyrim, është një lutje.
Fevziu: Kush janë vendet e shenjta ortodokse më të rëndësishme në Shqipëri?
Kryepiskopi: Besoj se janë këto manastiret e vjetra, për shembull siç është i Shën Joan Vladimirit. Dikur ishte i Shën Naumit, që ishte pjesë e saj. Edhe i Shën Podhromit në Voskopojë.
Manastiri i Shën Podhromit
Fevziu: Këto janë?
Kryepiskopi: Kanë qenë historikisht. Historikisht.
Madje, peshkopi, ish-peshkopi i Korçës, Evlogji Kurila, thotë kështu, në trekëndëshin Voskopojë-Shën Naum-Shën Joan Vladimir, mori mish e kocka gjuha shqipe thotë.
Fevziu: Po, është e vërtetë.
Kryepiskopi: Kontribuuan në këtë. Dhe ishin dhe manastire shumë të dëgjuar. Manastiret e tjera kemi manastirin e Ardenicës, është një vend, i Shën Kozmait, që është dhe një vend pelegrinazhi. Dhe janë dhe disa kisha dhe manastire, për shembull kemi kishën e Shën Marisë në Bënjë të Përmetit, ka qenë një vend pelegrinazhi.
Kisha e Shën Marisë
Është manastiri i Pepelit në Dropull.
Fevziu: Po.
Kryepiskopi: Kur çonin njerëz vazhdimisht për t’u shëruar, sidomos për mrekullira, për gjëra. Këto ishin disa nga ata, se nuk mund t’i përmendim dot të gjithë.
Fevziu: Cila është sfida kryesore me të cilën ju si Kryepeshkop përballeni në punën tuaj të përditshme?
Kryepiskopi: Unë besoj që sfida kryesore është përhapja e vlerave, për të ndërtuar një shoqëri që të ketë disa vlera kyçe.
Fevziu: E cila është, domethënë shumë sot është në krizë të plotë të vlerave.
Kryepiskopi: Dhe detyra jonë është pikërisht kjo gjë, edhe para kombit edhe para Zotit, që të përpiqemi të formojmë disa qytetarë që të kenë vlera. Atë pjesën tjetër do ta bëjnë vetë ata.
Fevziu: Kush quhet një qytetar me vlera?
Kryepiskopi: Vlera do të thotë që në kuptimin, siç e shoh unë, që të jetojnë sipas urdhërimeve të Zotit. Thotë, mos vidh, mos vrit, mos këtë, bëj këtë, të gjitha këto janë vlerat që qëndrojnë. Që kanë qenë vlera shekullore në një shoqëri.
Fevziu: Që janë njëkohësisht të kthyera në kode morale.
Kryepiskopi: Nga kode morale, mund t’i mund t’i quajmë dhe në forma të jesh i ndershëm.
Fevziu: Dhe janë pak universale edhe te besimet e tjera.
Kryepiskopi: Dhe kryesorja, më kryesorja se të gjitha këto, është që siç përpiqemi ne t’i shpjegojmë, që njeriu është një qenie komunitare. Duket si e thjeshtë ajo. Kisha e shikon njeriun si person. Dhe personi ka një ndryshim shumë të madh nga fjala individ. Dhe nga etimologjia e fjalës, personi në fillim lidhej me maskën. Kur në antikitetin, në teatrin grek, rolin e Andromakës mund ta luajë një burrë, vendoste maskën e saj. Dhe pastaj kjo mori kuptimin e personit në raport me të tjerët. Që do të thotë që ne jemi qenie komunitare. Nuk mund të jetë dikush mirë kur tjetri është keq. Po. Kisha e shikon të gjithë njerëzit në kishë si një trup të vetëm, dhe është analogjia që bën Shën Pavli. Në qoftë se dhemb dora, dhemb gjithë trupi. Kjo tani ka humbur, se është bërë një lloj individualizmi vetëm për vete. Dhe nëse do ketë egoizëm, nuk do ketë bashkim, as familje nuk mund të ketë. Dy egoistë nuk rrinë dot bashkë, do ndahen, se s’bëjnë sakrifica. Si qenie komunitare, ti ndien përgjegjësinë edhe për njerëzit që janë rrotull.
Fevziu: A ndikon mirëqenia materiale në këtë drejtim?
Kryepiskopi: Nganjëherë ndikon në kuptimin se mendon se i jep përshtypjen e gabuar se ai mund të jetë, mund t’ia dalë vetëm. Është një iluzion ajo. S’mund t’ia dalim dot vetëm ne. Atertuliani, një apologjet i madh i krishterë që në shekullin e dytë, shkruante këto fjalë “Unus Christianus, nullus Christianus”, “Një i krishterë vetëm për vete nuk është i krishterë”. Që do të thotë ne jemi qenie komunitare. Nëse ne duam të ndërtojmë një shtet, duam të ndërtojmë një shoqëri, duhet të ndiejmë dhe përgjegjësinë që kemi për njerëzit që janë rrotull. S’mund të jemi indiferentë. Në qoftë se dikush vuan, mundohemi t’ia lehtësojmë një çikë atë vuajtje.
Fevziu: Vetëm se perceptimi i vazhdueshëm i besimeve fetare ka qenë ideja e një kontradikte mes besimit dhe mirëqenies. Një korrelacion mes besimit dhe vuajtjes po themi ose sakrificës. A qëndron ende? Në një botë moderne, materialiste.
Kryepiskopi: Në mësimin e Ungjillit të paktën. Po. Nuk dënohet pasuria në vetvete. Pasuria është neutrale. Varet si e përdor ti. Abrahami ishte shumë i pasur, shpëtoi. Jobi ishte shumë i pasur, shpëtoi. Dënohet raporti që ne vendosim me pasurinë. Ato e shikonin veten si kujdestarë të kësaj gjëje. Sepse si thotë psalmisti.
Fevziu: Pra, varësia nga materiali.
Kryepiskopi: Materiali. Jeta që është siç thotë një poet shumë i famshëm, Kalil Gibran, se paraja është një shërbëtor i mirë, po një zotëri shumë i keq. Po të zotëroi ajo, të shkatërron. Si shërbëtor.
Fevziu: Patjetër, patjetër.
Kryepiskopi: Dhe raporti që vendosim ne me pasurinë, në qoftë se ne e quajmë pasurinë e imja, vetëm e imja, për vete, ajo do na shkatërrojë ne, e do shkatërrojë dhe njerëzit që janë rrotull nesh. Ata e kanë parë veten si kujdestarë të kësaj gjëje, që ka dhënë Zoti këtë pasuri dhe ai nuk e përdorte vetëm për vete, po dhe për të tjerët që janë rrotull, dhe për komunitetin. Prandaj dhe ishin ata bamirësit në atë kohë. Që jepnin aq shumë për të ndërtuar.
Fevziu: Prandaj ju mendoni që bamirësia e çliron pak njeriun që e zotëron materialin.
Kryepiskopi: Po patjetër, e shpëton.
Fevziu: A ka akte bamirësie në Shqipëri?
Kryepiskopi: Kohët e fundit kam vënë re që ka filluar diçka.
Fevziu: Sepse ka qenë inekzistente.
Kryepiskopi: Po ishte dhe një periudhë turbullimi, s’ishin dhe të qartë. Kështu, tani që ndoshta njerëzit vunë dhe diçka, kanë filluar të mendojnë dhe për të tjerët. Ja unë shikoja mensën që kishim ne për të ushqyer njerëzit në nevojë. Kur e filluam në fillim, pjesa më e madhe e ndihmave vinin nga jashtë, që i kërkonim. Ka gati 15 vjet e më shumë që e gjitha është me kontributin lokal.
Fevziu: Kontributet e këtushme?
Kryepiskopi: Lokal. Njerëzit kanë filluar të japin tani. Gëzoheshin shpesh.
Fevziu: Sa vetave u shërben mensa juaj?
Kryepiskopi: Ne shërbejmë, shërbenim në Korçë 150 racione çdo ditë.
Fevziu: Drekë dhe darkë?
Kryepiskopi: Hanin drekën dhe merrnin me vete darkën.
Fevziu: Hanin drekën dhe merrnin me vete. 150 veta çdo ditë?
Kryepiskopi: Po. Dhe një pjesë e madhe e tyre ndoshta ishte i vetmi ushqim. E vetmja mundësi për të. Aty ushqeheshin të varfrit e të varfërve. Pa dyshim që po të ishte një shoqëri akoma më, qoftë dhe bashkitë e të përfshihen për të ndihmuar pak më tepër, janë mundësitë tani për të bërë diçka.
Fevziu: Kam frikë se lidhet edhe me një lloj ndërgjegjësimi përtej Shqipërisë. Më qëllon shpesh se unë udhëtoj, që të jem nëpër hotelet e Afrikës, ku ti del për të ngrënë mëngjesin dhe është një mëngjes i shtruar me shumë gjëra, gjysma e të cilave hidhen në mbeturina sepse s’mund të shërbehen më për arsye se janë prerë frutat e të tjera. Dhe sapo t’i kalon derën, ti gjen fëmijë që janë të dëshiruar për një pikë ujë apo që të shohin një karamele që ti mund ta marrësh për t’ua dhënë. Pra, kjo është një moszgjidhje në të gjithë botën.
Kryepiskopi: E vetmja zgjidhje do jetë kjo gjë për shembull, në qoftë se ne do ndiejmë ndjenjën komunitare. Pa dyshim që do kemi një përgjegjësi për ata që janë rrotull. Do mund të jenë.
Fevziu: Pra, vetëm ndjenja komunitare.
Kryepiskopi: Ajo e bën atë që, se na jep dhe ne dimensionin e plotë. Njeriu është i krijuar si qenie komunitare. Dhe komuniteti i parë është familja. Komuniteti i parë që është qeliza e kësaj gjëje. Sot fatkeqësia është që po shkatërrohet familja.
Fevziu: Është në krizë?
Kryepiskopi: Është në krizë.
Fevziu: Është bota moderne që e imponon këtë gjë.
Kryepiskopi: Po kjo nuk do të thotë se të jesh modern do të thotë është mirë. Jo çdo gjë është e mirë. Ka gjëra të mira, po jo çdo gjë është e mirë. Disa vlera mbeten të përjetshme.
Fevziu: Që janë universale.
Kryepiskopi: Janë të përjetshme ato.
Fevziu: Cilat janë raportet tuaja me politikën?
Kryepiskopi: Duhet të kuptojmë këtë gjë se nganjëherë këtu ngatërrohet politika me partitë vetëm. Edhe etimologjia e fjalës politikë vjen nga polis i qytetit.
Fevziu: Po, patjetër.
Kryepiskopi: Gjersa jetojmë në qytet, të gjithë jemi përfshirë në njëfarë politike, të gjithë. Po jo partiake.
Fevziu: Po njeriu është qenie politike. Politika zgjedh gjithçka, jetesën e përditshme, gjithë kjo është.
Kryepiskopi: Në kuptimin partiak, se nganjëherë këtu politika kuptohet vetëm në kuptimin partiak. Kisha është munduar që të mos përzihet në kuptimin partiak. Sepse ne në kishë kemi besimtarë nga të gjitha partitë. S’jemi ne që mund t’i caktojmë voto për këtë parti, mos voto për partinë tjetër. Dhe raporti që duhet të mbajmë ne me autoritetet lokale duhet të jetë gjithmonë një raport bashkëpunimi, duke ruajtur pavarësitë të dy palët, se nuk do t’i urdhërojmë ne se çfarë do bëjnë. Shpeshherë ne mund të japim mendimin tonë, po jo se do t’i urdhërojmë. Por, ata janë zgjedhur nga vetë populli, nuk jemi ne që i zgjedhim. Ne respektojmë kë populli zgjedh. Kushdo që të jetë për shembull i zgjedhur në bashki, atë respektojmë. Kështu ka qenë vazhdimisht dhe kështu duhet të jetë, se nuk e caktojmë ne atë se kush do jetë.
Fevziu: Ju jetoni këtu, pjesën më të madhe të ditës jeni i angazhuar, por ndërkohë keni lindur, jeni rritur, keni kaluar momentet më të bukura të formimit njerëzor, pavarësisht se ju thatë që formimi është një proces, në Tiranë. Tirana duket krejt ndryshe tani.
Kryepiskopi: Është.
Fevziu: Kur dilni, e ndieni mungesën e asaj Tirane?
Kryepiskopi: E ndiej. Ja mbaj mend njëherë kalova tek rruga “Qemal Stafa” dhe pashë Shkollën e Kuqe. Ka qenë një ndërtesë shumë e bukur, urbane, klasike, me një oborr të brendshëm. Tani seç kishin bërë një kështu si rreth me xhama.
Fevziu: Edhe unë e kam thënë edhe nga një shkollë identike, identitare shqiptare, e kanë kthyer si një shkollë që mund ta gjesh në Afrikë, në Azi, në Amerikën Latine.
Kryepiskopi: Një shkollë të tillë, po ishte vetëm fillore, kam parë në Boston, në Brighton. Ishte e ngjashme me këtë. Po Shkolla e Kuqe ishte më e bukur. Po e ngjashme dhe ishte themeluar në 1926-ën.
Fevziu: Pak a shumë me të njëjtën kohë në 25-ën Shkolla e Kuqe.
Kryepiskopi: S’e kanë prekur atë. Dhe ishte një shkollë elitare.
Fevziu: Dhe unë kur u prish, kam bërë shumë fjalë sepse mendova që ata do ruanin godinën qendrore që ishte ndërtuar në vitin 1925 dhe mund të ndërtonin pjesën moderne në pjesën e prapme të ndërtuar në kohë të komunizmit që nuk kishte. Dhe po për fat të keq trashëgimia kulturore në Shqipëri.
Kryepiskopi: Po është dhe memoria historike që shkatërrohet. Arsyeja për shembull, pse ne në Korçë filluam të rindërtonim Katedralen e vjetër, nuk ishte vetëm thjesht se kishim nevojë për një kishë tjetër. Po për të ruajtur memorien historike. Sepse dhe qyteti u zhvillua rrotull kishës. Dhe është pjesë e historisë dhe të mos ndodhë siç ndodh me historinë tonë, këtu ka qenë kjo, aty ka qenë ajo dhe të gjitha kanë qenë. Po ku janë?
Fevziu: Zakonisht kjo u takon popujve që nuk kanë rrënjë shumë të forta, të cilët nuk shohin mbrapa për të shkuarën e tyre, po e rrënojnë pas.
Kryepiskopi: Po memoria historike është një pjesë edhe e dashurisë që e do atë vend. Po ruhet një memorie historike, si do krijosh një identitet të tëndin?
Fevziu: Është si çështja e etnisë që ne thamë që ti nuk e ndërron dot kurrë. Kudo që të shkosh, varret dhe kujtimin e të parëve të tu e ke mbi shpinë gjithë jetën tënde. Mund të jetosh në Amerikë, mund të jetosh në Azi, mund të jetosh në një qytet modern si Dubai apo në një qytet nuk e di më të vjetër diku, por do, s’do, ti prindërit dhe gjyshërit e tu i ke në shpinë gjithë jetën tënde. Janë.
Kjo ishte nga ajo që kur kam parë Shkollën e Kuqe atje dhe më erdhi pak si…
Fevziu: Atëherë ju falenderoj shumë fort për këtë intervistë. Shumë faleminderit dhe ju uroj më të mirat për ju.
Kryepiskopi: Juve gjithashtu. Faleminderit
